Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

18-мавзу. ЭКОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ ЖИНОЯТЧИЛИК 
ВА УНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ 
1.
Экология соҳасидаги жиноятлар тушунчаси
2.
Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг криминологик 
тавсифи
3.
Экология соҳасидаги жиноятларнинг сабаблари ва уларга 
имконият яратувчи омиллар
4.
Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг олдини олиш чо-
ралари ва асосий йўналишлари
18.1. Экология соҳасидаги жиноятлар тушунчаси 
Экология соҳасидаги жиноят – бу жиноят қонунида назарда 
тутилган атроф муҳит ва унинг унсурларига тажовуз қилувчи 
ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ѐки ҳаракатсизлик). У таби-
ат объектларидан бевосита ғайриҳуқуқий фойдаланиш ѐки 
уларга зарарли таъсир кўрсатиш натижасида уларда салбий ўз-
гаришлар ясалишида ифодаланиши мумкин.
Миллий иқтисодиѐтни ривожлантиришнинг экстенсив ме-
тодлари жамият ва табиатнинг ўзаро таъсири соҳасида эҳтиѐж-
лар билан уларни қондириш имкониятлари (усуллари) ўртасида 
қарама-қаршилик юзага келишига сабаб бўлган. Кўп йиллардан 
бери мавжуд бўлган бу зиддиятлар ижтимоий борлиқ ва ижти-
моий онгдаги салбий ҳодисаларни акс эттиради ва экология 
соҳасида жиноятларни юзага келтиради.
Орол фожиаси, ҳайвонот ва ўсимлик дунѐсига зарар еткази-
лиши, ҳаво ва сув ҳавзаларининг ифлосланиши, зарарли хими-
катлардан назоратсиз фойдаланиш, нитратларнинг одамлар соғ-
лиғига салбий таъсири инсон жиноий фаолиятининг экологияда 
ўз ифодасини топган оқибатларининг тўлиқ бўлмаган рўй-
хатидир.
Экология соҳасидаги жиноятлар жумласига (бугунги кунда 
ва қонунга биноан) қуйидагилар киради: экологик хавфсизлик 
нормалари ва талабларининг бузилиши; атроф табиий муҳит-
нинг ифлосланиши ҳақидаги маълумотларни атайлаб яшириш 
ѐки бузиб кўрсатиш; атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши 
оқибатларини тугатиш чораларини кўрмаслик; атроф табиий 
муҳитни ифослантириш; ердан, ер ости бойликларидан фойда-

---

229 
ланиш шартларини ѐки уларни муҳофаза қилиш талабларини 
бузиш; экинлар, ўрмонларни нобуд қилиш; ўсимликлар касал-
ликлари ѐки зараркунандаларига қарши кураш талабларини бу-
зиш; ветеринария ѐки зоотехника қоидаларини бузиш; зарарли 
кимѐвий моддалар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш; 
ҳайвонот ѐки ўсимликлар дунѐсидан фойдаланиш тартибини 
бузиш; сув ѐки сув ҳавзаларидан фойдаланиш талабларини бу-
зиш; алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар режими-
ни бузиш.
Табиийки, кўрсатилган нормалар атроф муҳитга ғайриҳуқу-
қий тажовузларнинг ҳаммасини қамраб олмайди. Экология 
соҳасидаги жиноятлар жиноят қонунида бевосита кўрсатилган 
белгилар бўйича етарли даражада қайд этилмаган. Бу камчи-
ликни бартараф этиш амалда мумкин эмаслиги туфайли шуни 
эътиборга олиш лозимки, ЎзР ЖКнинг бир қанча моддаларида 
оқибатлари экологик аҳамият касб этиши мумкин бўлган муа-
йян ҳаракатлар содир этганлик учун жавобгарлик назарда ту-
тилган. Шу тариқа жиноят қонуни, бир томондан, экология со-
ҳасидаги жиноятларни бевосита акс эттиради, бошқа томондан 
– атроф муҳитга ҳам зарар етказиши мумкин бўлган қилмиш 
учун жавобгарлик ўрнатади.
Экология соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарликни 
табақалаштириш ҳам муҳим криминологик аҳамиятга эга. Бун-
дай ҳуқуқбузарликлар ижтимоий хавфлилик даражасига қараб 
жиноий ѐки маъмурий жавобгарликка сабаб бўлиши мумкин.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга табиий муҳит-
ни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳу-
қуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик ҳақида махсус боб 
(VIII боб) киритилган бўлиб, ундан атроф табиий муҳитни му-
ҳофаза қилиш соҳасида маъмурий жавобгарликка сабаб бўлув-
чи ғайриҳуқуқий хулқ-атворнинг кўпгина таркиблари ўрин ол-
ган. ЎзРнинг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида, 
жумладан, ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ѐки уларни 
яроқсиз холга тушириш; ер бериш тартибини бузиш; вақтинча 
эгаллаб турилган ерларни ўз вақтида қайтариб бермаслик ѐки 
уларни ўз ўрнида фойдаланиш учун яроқли ҳолга келтирмас-
лик; хўжалик ичидаги ер тузиш лойиҳаларидан ўзбошимчалик 
билан четга чиқиш, давлат ер кадастри юритиш қоидаларини 
бузиш; ер ости бойликларини геологик жиҳатдан ўрганиш иш-

---

230 
ларини олиб бориш қоидалари ва талабларини бузиш; сув заҳи-
раларини муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш; ўрмон фонди 
ерларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш; атмосфера ҳавоси-
ни муҳофаза қилиш талабларига риоя қилмаслик ва ҳ.к. учун 
маъмурий жавобгарлик назарда тутилган. 
Экологик-ҳуқуқий жавобгарлик ўрнатиш жуда муҳим аҳа-
миятга эга, чунки экология соҳасидаги ҳуқуқбузарлик натижа-
сида етказилган зиѐн кўп миқдорда бўлиб, баъзан орқага қайта-
риб бўлмайдиган хусусият касб этади. Экологик-ҳуқуқий жа-
вобгарликка хос бўлган жиҳат шундан иборатки, ҳуқуқий муно-
сабатларда тарафлардан бири сифатида иштирок этувчи орган-
лар жумласига, умумий давлат органлари (суд, прокуратура, 
милиция ва ш.к.дан ташқари), экология соҳасидаги ҳуқуқбузар-
ликларни бевосита кўриб чиқиш ҳуқуқи берилган махсус ор-
ганлар киради. Экологик-ҳуқуқий жавобгарлик институти ком-
плекс хусусиятга эга, чунки ҳуқуқнинг турли тармоқлари (ер, 
кончилик, сув, ўрмон ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи 
ва б.) нормаларини ўз ичига олади.
Табиатдан оқилона фойдаланиш, инсон учун қулай табиий 
муҳитни сақлаш ва жамиятнинг экологик хавфсизлигини таъ-
минлаш борасидаги ижтимоий муносабатлар экология соҳаси-
даги ҳуқуқбузарликлар объекти ҳисобланади. Айрим муаллиф-
лар буни бир қанча сабабларга кўра етарли эмас деб биладилар. 
Биринчидан, табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш уларни 
хўжалик соҳасидаги манфаатларга навбатма-навбат бўйсунди-
ришни назарда тутади, бунда одамлар ҳаѐти ва соғлиғини 
муҳофаза қилиш иккинчи ўринга тушиб қолади. Иккинчидан, 
бу таърифдан беқарор атроф табиий муҳитдан фойдаланиш бо-
расидаги муносабатлар ҳуқуқ билан тартибга солинмайди, уни 
сақлаш мақсади эса қонунчилик вазифаларига кирмайди, деган 
хулоса келиб чиқади. Шу боис экология соҳасидаги ҳуқуқбу-
зарлик объектини инсон ва жамиятнинг оптимал ҳаѐт фаолия-
тини яшаш муҳити билан ўзаро алоқада таъминлаш учун шарт-
шароитлар яратиш борасидаги ижтимоий муносабатлар деб 
таърифлаш тўғрироқ бўлар эди.
1