Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

 
5.4. Психологик механизм
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, шахс даражасидаги саба-
бий занжирда жиноят субъектининг ўзи асосий бўғин бўлиб қо-
лади. У билан жиноий оқибатнинг келиб чиқишига кўра боғлиқ 
бўлган бошқа барча ҳолатлардан ташқари, шахс эҳтиѐжлари 
(манфаатлари) ва хулқ-атвор мотивлари каби психологик омил-
лар муҳим аҳамият касб этади. Бу омиллар айниқса қасддан со-
дир этилган жиноий қилмишлар сабабиятининг таркибини 
аниқлашда жуда муҳимдир.
Эҳтиѐжлар (манфаатлар) жиноий хулқ-атвор психологик ме-
ханизмининг муҳим элементларидир. Шу муносабат билан 
баъзан криминлогияга оид адабиѐтларда 
эҳтиѐж муайян жи-
ноятнинг сабаби
деб ҳисобланади. Аммо бу тўғри эмас. 
Биринчидан, 
эҳтиѐжлар ўз ҳолича, жамулжамликда жиноят 
содир этишга таъсир кўрсатган бошқа омиллар билан боғлан-
масдан, жиноят сабаби сифатида амал қилиши мумкин эмас.
Иккинчидан,
ҳар қандай жиноятнинг сабаби муайян жиноят-
ни муайян тарзда таҳлил қилиш жараѐнида аниқланади.
Инсон эҳтиѐжлари кўп сонли ва ранг-барангдир. Оддий био-
логик ва физиологик эҳтиѐжлар (озиқ-овқат, кийим-кечак, уйқу, 
муҳаббат, оналик ва ҳ.к.), моддий ва маънавий йўсиндаги 
ижтимоий эҳтиѐжлар (билим, меҳнат, муомала, ўз қобилиятини 
намоѐн этиш, ўзини ўзи тартибга солиш ва ҳ.к.) шулар жумла-
сидандир.
Эҳтиѐжлар ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-психологик ва 
бошқа ижтимоий муносабатлар (энг аввало ишлаб чиқариш, 
синфий ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар) билан 

---

86 
белгиланади. Улар ҳаракатчандир. Ҳатто эҳтиѐжни қондириш 
усули ҳам алоҳида эҳтиѐжга айланиши мумкин. Масалан, китоб 
йиғиш шахснинг маърифий, ҳаѐтда мўлжал олиш билан боғлиқ 
эҳтиѐжларини қондириш усули сифатида, китобсеварликка 
(библиофилияга) айланиши мумкин.
Ҳаѐтий зарур, нормал, яъни умуман олганда мақбул эҳтиѐж-
лар ҳамда деформацияланган, бузуқ, яъни ижтимоий номақбул 
эҳтиѐжлар фарқланади.
Деформацияланган, бузуқ эҳтиѐжлар ѐмон одатлар ва дидга 
асосланади. Баъзан эҳтиѐжнинг ўзи эмас, балки уни қондириш 
усуллари сохта бўлиб чиқади. Аксарият ҳолларда жиноий хулқ-
атвор замирида эҳтиѐжлар ѐтади.
Аммо эҳтиѐжнинг аҳамиятини ошириб кўрсатиш ҳам яра-
майди. Чунки у жиноятни бевосита эмас, балки шахснинг сез-
гилар, манфаатлар, қарашлар, мўлжаллар, эътиқодлар механиз-
ми орқали вужудга келтиради.
Қасддан жиноят содир этиш механизми (яъни муайян ҳаѐтий 
вазият юзага келгунга қадар) уч бўғиндан иборат: