O’quv darslik

surunkali zaharlanish 
kelib 
chiqadi. Bunda asosan ruhiy qaramlik 
( k o k a i n i z m )
paydo bo‘ladi, 
jismoniy qaramlik esa kelib chiqmaydi. O‘rganib qolish yuzaga chiqmaydi yoki 
juda kam miqdorda paydo bo‘lishi mumkin. 
D i k a i n
(tetrakain gidroxloridi) ham asosan yuza anesteziyasida 
qo‘llaniluvchi vosita bo‘lib,kimyoviy tuzilishi bo‘yicha paraaminobenzoy 

---

- 193 -
kislotasining unumi hisoblanadi. Faolligi bo‘yicha kokaindan taxminan 10 marta 
ustunroq, zaharliligi bo‘yicha esa 2-5 marta kuchli. 
Dikain ko‘z amaliyotida qo‘llanilganda ko‘z ichki bosimiga va 
akkomodatsiyaga ta’sir qilmaydi, qorachiqni kengaytirmaydi. 
Muguz parda shilliq qavatini ta’sirlantirishi mumkin. Dikain qon 
tomirlarini kengaytiradi, shuning uchun uning eritmalarini adrenomimetiklar 
bilan birga tavsiya qilish lozim. Ayrim paytlarda uni epidural anesteziya uchun 
ham ishlatiladi. Dikainni ishlatishda uning dozasiga kata e’tibor qaratish lozim, 
chunki u shilliq qavatlar orqali oson so‘rilish xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli 
kutilmaganda undan og‘ir zaharlanishlar kelib chiqishi va hatto bu holat o‘lim 
bilan yakunlanishi ehtimoli ham mavjud.
Yuza anesteziyasi uchun tuzilishi jihatidan trimekainga o‘xshash bo‘lgan 
p i r o m e k a i n
preparati ham ishlatiladi.
A n e s t e z i n
yuqoridagi preparatlardan farqli ravishda suvda yomon 
(spirda va moylarda yaxshi) eriydi. Shuning uchun ham uni asosan teriga 
sepishga hamda surtma va pasta shaklida jarohatlarga surtishga, ba’zan esa 
oshqozon-ichak yo‘li kasalliklarida shilliq qavatni og‘riqsizlantirish maqsadida 
sochma, tabletka va suspenziya shaklida ichishga ishlatiladi. Bundan tashqari, u 
orqa chiqaruv teshigi yorilishlarida hamda bavosilda shamcha shaklida ham 
ishlatiladi. Anestezinni qo‘llashning barcha ko‘rinishlarida u faqat yuza 
anesteziyasini yuzaga chiqarish uchungina qo‘llaniladi. 
N o v o k a i n
(prokain gidroxloridi) asosan 
qatma-qat va o‘tkazuvchi 
anesteziya 
uchun 
qo‘llaniluvchi vositadir. U dietilaminoetanol va 
paraaminobenzoy 
–jadval. Ayrim mahalliy anestetiklarning o‘zaro qiyosiy taqqoslama 
Faolligi va zaharliligi (shartli ta’sir birliklarda) 
Preparat 
Anesteziyadagi faolligi 
Zaharliligi 
yuza 
qatma-qat 
o‘tkazuvchi 
Kokain 
1 
3,5 
1,9 
3,5 

---

- 194 -
Dikain 
10-20 
10-20 
10-20 
10-15 
Novokain 
0,1 
1 
1 
1 
Trimekain 
0,4 
3-3,5 
2,5-3,5 
1,2-1,4 
Lidokain 
0,5 
2-4 
2-3 
1,5-2 
 
Kislotasining murakkab efiridir. Amaliy tibbiyotda gidroxlorid shaklida 
qo‘llaniladi. Etarli darajadagi anesteziyalovchi xossaga ega, ammo bu xossasi 
bo‘yicha boshqa preparatlarga nisbatan ancha orqada qoladi. Uning va 
metabolitlarining zaharliligi juda past, ta’sir davomiyligi 30-60 daqiqani tashkil 
etadi. Novokain shilliq pardalar orqali yomon o‘tadi, shuning uchun ham yuza 
anesteziyasida faqat yuqori dozalardagina (otorinolaringologiyada 10 foizli 
eritmasi) kamdan-kam paytlarda qo‘llanilishi mumkin. U qon tomirlarini biroz 
kengaytiradi. Shuning uchun ham uning eritmalariga adrenomimetiklar 
(masalan, adrenalinnig 0,1 foizli eritmasidan novokainning har 10 mliga 1 
tomchi miqdorida) qo‘shib tavsiya qilish lozim. Bunda adrenomimetiklar qon 
tomirlarini toraytirib, novokainning so‘rilishini kamaytiradi. Natijada uning 
ta’sir davomiyligi potensirlanadi, zaharliligi esa kamayadi.
Rezorbtiv ta’siri natijasida novokain asab tizimiga susaytiruvchi va kamroq 
miqdordagi analgetik samaralar keltirib chiqaradi. Yuqori dozalarda esa 
talvasalar kelib chiqishi mumkin.
Yurak-qon tomir tizimiga ta’siri natijasidagi potenziv (asosan MNS 
faoliyatini hamda periferik simpatik gangliylarni susaytirishi tufayli) va qisqa 
muddatli antiaritmik (samarali refrakter davrni va yurakning o‘tkazuvchi tizimi 
orqali impulslarning o‘tish vaqtini oshiradi, qo‘zg‘aluvchanlik va avtomatizmni 
pasaytiradi) samaralar kuzatiladi. 
Novokain qon plazmasidagi esterazalar ta’sirida tezda dietilaminoetanol va 
paraaminobenzoy 
kislotalarigacha 
metabolitlanadi. 
Ulardan 
oxirgisi 
sulfanilamidlar bilan raqobatlashgan antagonist bo‘lib hisoblanadi va buularni 
bir paytda tavsiya qilmaslikni taqozo etadi. Metabolitlari buyraklar orqali 
ajratiladi. 

---

- 195 -
B u p i v a k a i n g i d r o x l o r i d i
(longokain, merkain) keying yillarda 
keng qo‘llanilayotgan va kimyoviy tuzilishi hamda farmakologik xossalari 
bo‘yicha lidokainga juda yaqin preparat bo‘lib, yuqori faollikka ega va ta’sirda 
vomiyligi uzoq bo‘lgan mahalliy anestetik hisoblanadi. Asosan o‘tkazuvchi 
(orqa miya) va infiltratsion anesteziyalar uchun qo‘llaniladi. Samarasi 5-10 
daqiqadan keyin yuzaga chiqadi va epidural anesteziyada 3-4 soat, 
qovurg‘alararo blokadada 7-14 soat, ba’zan esa 24 soatgacha va undan ortiq 
davom etadi. Dozasi oshib ketgan paytlarda kuchli kardiotoksik (qorinchalar 
aritmiyalari kelib chiqishi mumkin) va neyrotoksik (uyquchanlik, nistagm, 
tremor, talvasavab. Kelib chiqishi ehtimoli mavjud) samaralar kelib chiqishi 
mumkin.
L i d o k a i n
(ksikain, ksilokain) mahalliy anesteziyaning barcha turlarida 
qo‘llaniladi. Uning anesteziyalovchi faolligi novokaindan 2,5 marta yuqori va 
ta’sir davomiyligi 2 marta uzoqroq davom etadi. Agarda novokainni 
adrenomimetiklar bilan birga qo‘llanilganda ta’sir davomiyligi taxminan 1,5-2 
soatgacha davom etadigan bo‘lsa, bu narsa lidokainda 2-4 soatni tashkil etadi 
(har ikkalasining ham 0,5 foizli eritmalarida). Zaharliligi deyarlik novokainniki 
bilan bir xilda yoki salgina yuqoriroq bo‘lishi mumkin. To‘qimalarga 
ta’sirlantiruvchi xossaga ega emas. Ko‘zga tomizilganda qorachiqqa va tomirlar 
tarangligiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Uni asosan adrenalin gidroxloridining 0,1 foizli 
eritmasi bilan birga qo‘llash tavsiya etiladi.
Dozasi oshib ketganda zaharlanish kelib chiqadi va bunda uyquchanlik, 
ko‘rishning buzilishi, ko‘ngil aynishi, tremor, talvasalar paydo bo‘ladi. Og‘ir 
holatlarda yurak-qon tomir buzilishlari, nafas etishmasligi paydo bo‘lishi 
mumkin.
Boshqa preparatlardan farqli ravishda lidokain qorinchalar aritmiyasida 
ham yuqori samaradorlikka ega. 
T r i m e k a i n
– kimyoviy tuzilishi bo‘yicha lidokainga yaqin preparat 
bo‘lib, u ham anesteziyaning barcha turlarida keng qo‘llaniladi. Faolligi 

---

- 196 -
bo‘yicha novokaindan 2-3 marta yuqori, zaharliligi bo‘yicha ham undan biroz 
ustunroq. Ta’sir davomiyligi 2-4 soatni tashkil etadi. Yuza anesteziyasida 
faolligi pastroq, buning uchun nisbatan yuqori, 2-5 foizli eritmalari qo‘llaniladi. 
Trimekain bosh miya po‘stlog‘Iga va miya o‘zagining ko‘tariluvchi retikulyar 
formatsiyasiga kuchli susaytiruvchi samara ko‘rsatadi. Shuning uchun ham u 
tinchlanintiruvchi, uyqu chaqiruvchi va tutqanoqqa qarshi samaralar keltirib 
chiqaradi. Preparatni vena orqali kiritilganda aritmiyaga qarshi samara kelib 
chiqadi. 
Qatma-qat va o‘tkazuvchi anesteziyalarda terapevtik dozalarda qabul 
qilinganida yurak-qon tomir v a nafas tizimlari tomonidan deyarlik nojo‘ya 
ta’sirlar keltirib chiqarmaydi. Ba’zan nojo‘ya ta’sir sifatida preparat kiritilgan 
sohada achishish hissi, ko‘ngil aynishi, qusish, zaharlanishlarda esa klonik 
tortishishlar paydo bo‘lishi mumkin.