Koinotning qurilish ashyolari

XVII-BOB: PLATINA VA UNING GURUHI 
Geliy haqidagi bobda u va u qatoridagi 
inert gazlarni ba’zan asl gazlar, yoki nodir 
gazlar deb ham atalishini aytib o‘tgan edik. 
Chunki, bu elementlar boshqa moddalar bilan 
deyarli yoki umuman hech qanday birikmalar 
hosil qilmaydi. Shu sababli ham, ularni xuddi 
aslzoda oqsuyak kishilarga qiyosan, asl gazlar 
deyilgan.
Boshqa elementlarni esa aslzodalar 
deyilmaydi. Chunki, ular o‘zaro ko‘plab ming 
xil birikmalar hosil qila oladi. Biroq, boshqa 
elementlar ichida ham muayyan metallar borki, 
ular boshqalar bilan birikma hosil qilishga 
unchalik ham intiq bo‘lmaydi. Masalan, oltin 
shunday metalldir.
Oltin kislorod, oltingugurt va kislotalar bilan ta’sirlashmaydi va shu sababli, oltinni 
asl 
metall
deyiladi.
Lekin, asllik bobida oltindan ham o‘tib tushadigan yana bir metall mavjud. Bu davriy 
jadvaldagi 78-raqamli element – 
platina
bo‘ladi. Ushbu metallni Janubiy Amerikadan kashf 
etilgan va uning nomi ispan tilida «kumushcha» degan ma’noni anglatuvchi so‘zdan olingan. 
Sababi, platina metallining tashqi ko‘rinishi va ayniqsa rangi ispanlarga qadimdan yaxshi 
tanish bo‘lgan kumushni eslatgan. 
Ehtimol Amerika qit’asining mahalliy aholisi, ya’ni, hindular platina bilan juda 
qadimdan tanish bo‘lishgan bo‘lsa kerak. Lekin, Yevropaliklar bu metall haqida Janubiy 
Amerikaga sayohat qilgan italyan vrachi Yuliy Sezar Skaliger orqali 1557-yilda tanishishgan. 
Uni kimyogar sifatida tadqiq qilgan birinchi shaxs esa Antonio de Uluoa ismli kishi bo‘lib, 
uning 1748-yilga oid ilmiy ishlarida platinaning xossalari bayon qilingan. Shunga qaramay, 
1774-yilgacha platina alohida mustaqil kimyoviy element sifatida qayd etilmagan edi.
Platinaning boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishmasligi xossasi uni kimyo 
laboratoriyalari uchun benazir moddaga aylantirgan. Sababi, ichida turli reaktivlar 
saqlanadigan kimyoviy laboratoriya idishlarining o‘zining materiali ham ichidagi modda bilan 
reaksiyaga kirishib ketishi avvallari katta muammo sanalardi. Platinadan tayyorlangan 
kimyoviy idishlar, ayniqsa qizdirish moslamalari – tigllar bu muammoni hal qilgan. Agar biror 
moddani juda ham kuchli va qattiq qizdirish kerak bo‘lsa, buni platina tigl vositasida bemalol, 
qo‘rqmasdan bajarish mumkin. Chunki, bunday yuqori haroratda ham ichidagi modda platina 
bilan reaksiyaga kirishib ketmaydi. Chunki, platina 1774 ℃ da eriydi. Shu sababli, uni oqarib 
ketgunicha ham qizdirish mumkin.

---

140 
Tarkibida erigan kimyoviy moddalarga ega suv orqali elektr toki o‘tkazilsa, odatda tok 
ta’sirida ushbu eritmada kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bunday o‘zgarishlar asosan 
elektrod
larda, ya’ni, suyuqlikka o‘tkazgich sifatida tushirilgan metall plastinalarda yuzaga 
keladi. Agar, kimyogarlar uchun elektrodlarning kimyoviy o‘zgarishga uchramasligi 
muhimroq bo‘lsa, unda, elektrodni aynan platinadan tayyorlanadi.
Hatto eng faol modda bo‘lgan ftor ham platina bilan ta’sirlasha olmaydi. Ftorning 
platinaga ta’sir ko‘rsatishi uchun g‘oyat yuqori harorat, ya’ni, platina qip-qizil bo‘lib qizarib 
ketadigan darajadagi harorat kerak bo‘ladi. Va hatto shunaqa yuqori haroratda ham ftor va 
platinaning o‘zaro ta’siri juda sust, ya’ni, imillama tarzda kechadi.
Albatta, platinaga ta’sir eta oladigan moddalar tabiatda mavjud. Masalan, spirt platinani 
erita oladi. Kuchli asoslar ham unga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, boshqa ayrim metallar ham 
platina bilan qotishma hosil qila oladi. Shu sababli ham, platinali uskuna yoki idishdan 
foydalanayotgan kimyogar bu haqida doim yodda tutishi lozim. Chunki, platina uskuna yoki 
idishni unga ta’sir qila oladigan moddalar bilan o‘zaro teginib ketishini oldini olish juda 
muhimdir. Sababi, bunda birinchidan, o‘sha idish yoki uskunaning o‘zi rasvo bo‘lib, yaroqsiz 
holga kelsa; ikkinchidan, platina narxiga ko‘ra oltindan ham qimmat turadi va uni qisman 
yo‘qotilishi ham katta iqtisodiy zararga olib keladi. Ishqoriy metallarni eritish uchun platina 
tigldan foydalanish yaramaydi. Buning o‘rniga kumush yoki temir tigl ishlatish kerak bo‘ladi.
Platinaning o‘zi noyob metall ekanligi hamda, uning qimmatbaho narxi tufayli undan 
zargarlik buyumlari tayyorlashda ham foydalaniladi. Odatda, zargarlar platinadan brilliant 
uchun gardish tayyorlashadi. Platina oltinning sariq rangidan xalos qilish uchun unga qotishma 
tarzida kiritsa bo‘ladigan metallardan biridir.