|
bariy sulfat
ko‘rinishidagi birikmasi bu – o‘sha barit mineralining
aynan o‘zidir. Uning molekulasida bir dona bariy va bir dona oltingugurt atomiga birikkan
to‘rtta kislorod atomi mavjud bo‘ladi. Bariy sulfat suvda juda yomon eriydi va bu borada u
kalsiy karbonatni ham ortda qoldiradi. Bariy birikmalari esa faqat eritma holida odamga ziyon
yetkazadi. Chuki, faqat erigan moddalargina ichaklar orqali organizmga o‘tib keta oladi. Bariy
sulfati erimaydigan modda bo‘lgani uchun ham, u oshqozon va ichaklar orqali erkin o‘tib keta
oladi va bunda tanaga zahmat yetmaydi.
Xo‘sh, unda, bariy sulfatning davolash uchun nima ahamiyati bor deb qiziqayapsizmi?
Javobi juda jo‘n. Bilasizki, vrachlar tana a’zolariga tashxis qo‘yishda rentgen nurlaridan ham
keng foydalanishadi. Rentgen nurlari nisbatan katta atom raqamiga ega bo‘lgan elementlar
orqali o‘ta olmaydi. Masalan, asosan kalsiy (atom raqami 20) va fosfor (atom raqami 15)
elementlaridan iborat suyaklardan rentgen nurlari o‘tmaydi. Lekin tananing yumshoq
to‘qimalari, xususan, et, mushaklar, ichaklar va paylar asosan vodorod (atom raqami «atiga»
1), uglerod (atom raqami 6), azot (atom raqami 7), hamda, kislorod (atom raqami 8)
elementlaridan tarkib topgan. Shu sababli ham, rentgen nurlari tananing mushaklar, teri, qon
va boshqa a’zolaridan oson o‘tib ketadi. Aynan shu sababli ham rentgen tasvirida faqat suyak
va tishlarni oson ko‘rish mumkin. Travmatolog vrach esa rentgen tasvirini tahlil qilish orqali,
suyakning singan yoki chiqqan joyini aniqlashi, stomatolog esa, tishlardagi kovak va darz
ketgan joylarni belgilashi mumkin.
Biroq, aytganimizdek, rentgen nurlari bilan tananing yumshoq qismlarini, ayniqsa, ichi
bo‘shliq-g‘ovak bo‘ladigan ichaklar sistemasini tashxislab bo‘lmaydi. Haqiqatan ham,
vrachlarga ichaklar faoliyatini baholash ancha qiyin. Oshqozonniku, endoskop singari kamerali
kuzatuv vositalari bilan ko‘rish mumkin, qonni esa laboratoriya tahlillaridan o‘tkazish oson.
Lekin ichaklar faoliyatini baholashda bunchalik sodda usul mavjud emas...
Shu sababli ham, vrachlar ichaklarni ko‘rish uchun bemorga atayin
bariyli qorishma
berishadi. Bu qorishma odatda, bariy sulfatining sut yoki, shunga o‘xshash modda bilan
aralashmasi bo‘ladi. Bunda sut shunchaki, odamga sal bo‘lsa-da, o‘zi ichayotgan moddani
mazaliroq ko‘rinishi uchun qo‘shiladi. Chunki, bariy sulfatning o‘zi o‘ta be’maza modda
127
bo‘lib, unga ko‘pchilikning ta’bi tortmaydi. Bariy sulfatni sutga qo‘shib yutib yuborilgach,
uning oshqozon-ichak sistemasi bo‘ylab bamaylixotir harakati boshlanadi. U ichaklar bo‘ylab
asta-sekin, oz-ozdan yurib boradi. Bariyning atom raqami 56 ekanini yuqorida aytdik. Rentgen
nurlari bariydan o‘ta olmaydi. Shu sababli, vrachlar ichakning bariy sulfat turgan joyini rentgen
tasvirini olib, shu orqali ichakka tashxis qo‘yish imkoniga ega bo‘lishadi.
Qadimgi zamonlardan beri insoniyatga yaxshi tanish bo‘lgan qimmatbaho toshlardan
biri –
berill
toshidir. Uning ko‘k va yashil tusli turlari ham ancha qimmat baholanadi.
Akvamarin
– berillining ko‘k turi bo‘lsa,
zumrad
toshi esa uning yashil ko‘rinishi bo‘ladi.
1798-yilda farang kimyogari Nikolya Lui Voklen berill toshidan o‘zi
glyutsin
deb
nomlagan birikmani ajratib olishga erishdi. Glyutsin yunonchada «shirin» degan ma’noni
beradi. Sababi, glyutsin orqali olingan ayrim birikmalarning ta’mi shirin bo‘ladi. 1828-yilda
esa kimyogarlar Fridrix Veller hamda, Antuan Byussi birgalikda, berill va glyutsin tarkibidan
yangi bir kimyoviy element ajratib olishganini ma’lum qilishdi. Ushbu elementga fan
berilliy
nomi berilgan. Nom berill minerali nomidan kelib chiqqanini allaqachon fahmlagan bo‘lsangiz
kerak. Keyinchalik, element nomi bilan mineral nomi o‘rtasida chalkashliklar kelib chiqishini
oldini olish uchun, berill mineralini
berilliy alyumosilikati
deb nomlana boshlangan. Glyutsin
esa endilikda
berilliy oksidi
degan ilmiy nom olgan. U haqiqatan ham aslida berilliyning
oksididir.
Berilliy atom raqami 4 bo‘lgan, ya’ni, davriy jadvalda to‘rtinchi katakni egallagan
elementdir. Magniy va alyuminiy singari, berilliy ham ochiq havoda o‘ziga yupqa oksid qatlam
hosil qilib oladi. Ishqoriy-yer metallari ichida berilliy eng mustahkami va shu bilan birga eng
past faollikka egasi hisoblanadi. Ushbu guruh elementlari ichida berilliy alyuminiyga eng ko‘p
o‘xshaydigan metall bo‘ladi.
Berilliyning atom raqami 4 bo‘lgani uchun, undan rentgen nurlari osongina o‘tib ketadi.
Shu sababli ham rentgen trubkalarida ushbu element «oyna» sifatida ishlatiladi. Ya’ni rentgen
nur trubkalari aynan berilliydan tayyorlanadi va undan chiqishda, kerakli yo‘nalishga
yo‘naltiriladi.
Endi-endi kashf qilingan paytlarda berilliy hali xalq xo‘jaligida va texnikada juda keng
qo‘llanish sohasiga ega bo‘lsa kerak degan umidli taxminlar bor edi. Lekin, hammasi aksincha
bo‘lib chiqdi. Xo‘sh, nega? Chunki, berilliy odam uchun ko‘rinmas dushman ekani ancha kech
ma’lum bo‘ldi. Avvaliga berilliyni ultrabinafsha nurlari ta’sirida yuzaga keladigan
fluoressensiya (boshqacha aytganda, lyuminessensiya) hodisasiga asoslanib ishlovchi
fluoressent lampalar ichida keng qo‘llana boshlangan edi. Bunday lampalar jamoat joylarida,
xususan, umumiy ovqatlanish maskanlarida, hamda, idoralarda bezak sifatida, dizayn tarkibida
qo‘llanilgan. Bunday lampa ko‘proq yorug‘lik berish bilan birga, kam energiya iste’mol qilib,
o‘zidan kamroq issiqlik ajratib chiqargan. Lekin, aytganimizdek, ichida berilliy bo‘lgan
bunday lampalar aslida ko‘rinmas qotil ekan. Sababi, agar bunday lampa sinib qolsa, uning
shishasini ushlagan odam terisida bitmaydigan yaralar paydo bo‘lar, mabodo, bunday
lampaning shisha siniqlaridan biror joyni kesib olgan odamni esa kesgan joyim bitmasdan,
uzoq azob berardi. Singan lampa ichidan chiqqan havodan nafas olib qo‘ygan odam esa
128
tuzalmas o‘pka kasalligiga chalinardi. Barcha bunday fojialarning sababi lampa ichidagi
berilliy elementi tufayli ekanini aniqlashgunicha, ko‘plab odamlar bundan juvonmarg bo‘lib
ketib ulgurdi. Ha, afsuski, berilliy shunday ko‘rinmas qotil bo‘lib chiqdi. U o‘zi zaharlagan
odamni uzoq qiynab, oxiri baribir o‘limga mahkum qilar ekan...
O‘sha-o‘sha, insoniyat berilliydan voz kechgan.
129
Do'stlaringiz bilan baham: |
