5-mavzu reja

2. Leksik va talaffuz me’yorlarining o‘ziga xos tomonlari.
O‘zbek adabiy tilida, asosan,quyidagi me’yorlar farqlanadi: 1)
leksik (so‘z 
qo‘llash) me’yorlar; 2)talaffuz (orfoepik)me’yorlari; 
3)so‘z yasalish me’yorlari; 
4) morfologik me’yorlar; 5) sintaktik me’yorlar; 6)uslubiy me’yorlar. Tabiiyki, 
adabiy tilning yozma shaklida imlo (orfografik ) va tinish belgilari (punktuatsion) 
me’yorlari ham mavjud bo‘ladi. Bu me’yorlar mutaxassislar tomonidan til
qonuniyatlari, shuningdek, tarixiy an’analarga suyangan holda aniq qoidalar 
shaklida tayyorlanadi va tegishli davlat va tashkilot tarafidan tasdiqlanadi. O‘zbek 
tili dunyodagi qadimiy va rivojlangan tillardan biri sifatida benihoya boy leksik 
xazinaga ega. Bu xazinadagi so‘zlarning ba’zilari eng qadimgi davrlardan beri 
yashab kelayotgan bo‘lsa, ba’zilari nisbatan keyinroq paydo bo‘lgan, yana 
ayrimlarining ma’no miqdori ortgan, boshqalarida esa bu miqdor kamaygan. 

---

Jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar tilning, 
eng avvalo, lug‘at boyligida o‘z aksini topadi. SHuning uchun ham leksik 
me’yorlar boshqa meyorlarga qaraganda anchayin harakatchan bo‘ladi. Buning
Aytish lozimki, leksik me’yor lug‘atlarda, xususan, izohli lug‘atlarda o‘z aksini 
topadi, zotan, izohli lug‘atlarga birinchi navbatda adabiy til leksikasi kiradi. To‘g‘ri, 
adabiy me’yordan tashqaridagi so‘zlarning ma’lum qismi ham izohli lug‘atdan o‘rin 
oladi, ammo ular "esk."(eskirgan), "s.t." (so‘zlashuv tili), "dial."(dialektal), 
"folk."(folklor), "tar."(tarixiy) kabi izohlar bilan beriladi. "O‘zbek tilining izohli 
lug‘ati" (2 tomlik. Moskva, 1981.)da "Mazkur lug‘at hozirgi o‘zbek adabiy tilining 
normativ lug‘atidir. SHunga ko‘ra lug‘atga, xususan, hozirgi zamon o‘zbek tilida 
keng iste’molda bo‘lgan so‘z va frazeologik iboralar kiritilgan" deb ta’kidlangan. 
Aytish joizki, bugun mazkur lug‘atdagi anchagina so‘zlar hozirgi adabiy tilimiz 
me’yorla
ridan
chikdi, bir qancha so‘zlar me’yorga kirdi. SHuning uchun yangi 5 
jildli "O‘zbek tilining izohli lug‘ati" tayyorlandi va nashr etildi (Toshkent: 
"O‘zbekiston milliy ensiklope
diyasi"
Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008). Tilning 
leksik
me’yorlarini belgilashda
o‘z va boshqa
til
lardan
o‘zlashgan
so‘zlarga 
munosabat masalasi o‘rtaga chiqadi.
Dunyo
mamlakatlarining ko‘pchiligida vaqti-
vaqti bilan bu borada tilga puristik yondashuv ko‘zga tashlanadi.Aslida purizm 
(lotincha — purus "toza, sof") tilning tozaligini saqlashga urinish ma’nosida ijobiy 
hodisa. Ammo tildagi har qanday o‘zlashmalarga keskin qarshi, o‘ta konservativ bir 
harakat o‘laroq, salbiy harakat deb baholanadi. 

---