N. F. Zamyatkin

Siz aytgan usullardan foydalanishim mening til 
kurslariga qatnashim yoki o‘qituvchidan yakka 
tartibda tahsil olishimga monelik qilmaydimi? 
Sirayam monelik qilmaydi. Til kurslarining 
ayrim masalalarda siz uchun foydali bo‘lishi 
ehtimoldan xoli emas. Ammo siz fikr qiling. 
O‘zingiz uchun foydali bo‘ladigan xulosaga 
kelishingiz lozim. Sizda tanlash imkoniyati bor. 
Hatto siz til o‘rganish jarayonini o‘zingiz uchun 
ruhiy taskinga, psixoterapiyaga aylantirishingiz 
ham mumkin. Men kim bo‘libmanki, sizga buni 
ta’qiqlasam! Ruhiy xotirjamlik va sog‘lom fikr 
o‘nta xorijiy tilni o‘rganishdan ko‘ra muhimroqdir. 
Men buni juda jiddiy aytyapman. 
Til o‘rganishning dunyo bo‘ylab keng tarqalgan, 
muvaffaqiyatli reklama qilinayotgan va fan 

---

93
doktorlari, 
professorlar 
tomonidan 
tavsiya 
qilinayotgan usullari haqida nima deysiz? 
Bunday «ajoyib» usullarni sanab sanog‘iga yetib 
bo‘lmasa kerak, deyman. Ularni qo‘llash 
mobaynida albatta qandaydir yo‘nalish, masalan, 
grammatikami, o‘qishmi, tarjimami yoki lug‘at 
yodlashmi, birinchi darajali bo‘lib qoladi va boshqa 
yo‘nalishlarga deyarli ahamiyat berilmaydi. Aslida 
bularni har birining o‘z o‘rni mavjud. Til 
o‘rganishda asosiysi mutanosiblikdir. Axir siz uy 
qurishda tomning mustahkamligi muhimmi yoki 
poydevorningmi deya tortishib o‘tirmaysizku, 
shunday emasmi? Ularning qay biridandir voz 
kechgudek bo‘lsangiz uy bitmaydi. Ammo, uy 
qurish uchun eng avvalo tamal toshini qo‘yish 
kerakligini unutmang. Umuman, sizdan bir 
o‘tinchim, o‘zga uslublar haqida mendan boshqa 
so‘ramasangiz. Ehtimol ularning qay biridadir 
sog‘lom fikrning uchqunlari uchrab qolar. Ammo 
mening risolamni o‘qigach, miyangizda ming vattli 
lampochka nur taratayotganday bo‘lishiga imonim 
komil. 
- Risolangizdagi 
fikrlar, 
tavsiyalar 
juda 
qiziqarli. Ammo chet tilini o‘qituvchimizning 
fikricha... 

---

94
Aqlli odam til o‘rganishning zamonaviy 
usullarini o‘likxona vrachi (patalog-anatom)ning 
usullari bilan solishtiradimi? Axir siz bu kasb 
egasiga raqs yoki boks sirlarini o‘rganish uchun 
murojaat qilmaysiz-ku. To‘g‘ri, u juda bilimli, 
ammo uning miyasi odam organizmining eng kichik 
hujayralaridan tortib, teri va suyaklarning 
to‘qimalari hakidagi turli-tuman ma’lumotlar bilan 
to‘la. Qo‘llarida esa tanani ilma-teshik qilib 
o‘rganishga, tekshirishga mo‘ljallangan yaltiroq 
asboblar, ilmoqlar va yana allambalolar... . 
Oksford tomonidan tavsiya etilgan til o‘rgatish 
usullarichi? U yerdagi kurslar va usullarda xato 
bo‘lishi mumkin emas. Axir bu Oksford!!! 
Sizning Oksford, Kembridj yoki qandaydir 
Garvardning soyasiga salom berishingizni bilaman. 
Sizni tushunishga harakat qilaman. Axir bizda 
bunday reflekslarni paydo qilish uchun uzoq yillar 
davomida muvaffaqiyat bilan harakat qildilar. 
Afsuski, men sizning bu otashin istagingizga sherik 
bo‘lolmayman. Chunki har nimaga sajda qilaverish-
dek illatdan qutulganimga ancha bo‘lgan. Bu taxlit 
mashhur nomlanishlar bilan meni hadeganda 
hayratga sololmaysiz. Mashhur nom ostida ham 
hech qanday alohida noan’anaviy usullarni taklif 
qilmaydilar. Ularning usullari ham odatiy kam 

---

95
natijali usullardan deyarli farq kilmaydi. Ha, 
mashhur dargohlarimiz hech qanday imlo 
xatolarsiz, ziyoli odamlar tomonidan bitilgan 
qo‘llanmalarni chop etadilar (tahsinlar bo‘lsin!) va 
albatta, bu kitoblarning sifati ham chakki emas 
(agar ulardagi sahifalarning ikki haftadan so‘ng 
jilddan 
ajrab 
ketishini 
hisobga 
olmasa). 
Shuningdek, ular zamonaviy studiyalarda mahoratli 
aktyorlar tomonidan o‘qilgan matnlarni - sifatli 
audio va videomahsulotlarni ham taklif qiladilar. Bu 
ham albatta, tahsinga loyiq. Ammo eng asosiysi, 
bularning barini ular o‘z mashhur jarangdor nomlari 
ostida taklif kiladilar va siz endi bu mahsulotlarning 
ishonchli yoki ishonchli emasligi borasida bosh 
qotirib ham o‘tirmaysiz. Sizga nomning o‘zi yetarli! 
Sizning oddiy qalamdan ko‘ra sirtiga mashhur 
firmaning nomi zarhal harflar bilan yozilgan 
qalamni sotib olishga ishqibozligingizni tushunsa 
bo‘ladi. Ammo afsuski, bu qalam qanchalik 
jimjimador va chiroyli bo‘lmasin, u o‘sha o‘zimiz 
bilgan oddiy qalamdan o‘zga narsa emas, ya’ni u 
sizga kompyuterning yoki hatto oddiy yozuv 
mashinkasining ham ishini bajarib bermaydi. O‘sha 
mashhur Armani, Versache, Dior, Kembridj, 
Garvard yoki o‘zimizning Oksford nomi ostidagi 
qalamlarning peshtaxtalarda chang bosib yotgan 

---

96
oddiy qalamlardan ortiq joyi yo‘q. Sirtiga yog‘och 
yoki 
oltin 
qoplanganidan 
va 
qayerda 
tayyorlanganidan qat’i nazar dunyodagi hamma 
qalamlar bir xil vazifani bajaradi. Ishontirib 
aytamanki, Oksford «qalam»lari ham o‘z g‘oyasi, 
usuli va hokazolariga ko‘ra sotuvdagi boshqa 
«qalam»lardan farq qilmaydi. 
Yana bir gapni aytmasam bo‘lmaydi. Keyingi 
yillarda Oksford va boshqa mashhur dargohlarda 
«baynalminallik» ruhi ustunlik qilmoqda, ya’ni, 
endi audiomatnlarni hindlar, pokistonliklar, xitoylar 
va ko‘plab boshqa millat vakillari yevropaliklar 
qulog‘iga umuman yoqmaydigan aksent bilan 
o‘qimokdalar. Harqalay hech kim ingliz tilini hind-
pokiston-xitoycha talaffuzda o‘rganishni istamasa 
kerak, a labbay? 
Sharq ertaklarida xalifalar xalqning podsholar, 
ularning siyosati haqidagi haqqoniy fikrini bilish 
maqsadida kiyimlarini o‘zgartirib, el orasida 
bo‘ladilar. Kishi bilmas holda xalqning fikr-
mulohazalarini aniqlaydilar va shunga binoan o‘z 
boshqaruv 
uslublarini 
yaratadilar. 
Kaminai 
kamtarin ham shu muddaoda vaqti-vaqti bilan 
internet «ko‘chalari»ga kirib, til o‘rganish san’ati va 
mazkur risolam haqidagi kishilarning fikr-
mulohazalari bilan tanishib boraman. Agar qarshi 

---

97
bo‘lmasangiz, siz ham choponingiz belini mahkam 
bog‘langda, men bilan safarga otlaning. Qani quloq 
solaylikchi... 
Men mutaxassisligim bo‘yicha muhandisman. 
Kasbim taqozosiga ko‘ra chet tilini o‘rganishimga 
to‘g‘ri keldi. Vaholanki, mening otam butun umr 
ingliz 
tili 
bo‘yicha 
o‘qituvchilik 
qilgan. 
Etikdo‘zning bolasi etikka yolchimabdi, degan-
lariday men ham til o‘rganishga ancha kech jazm 
qildim. Ammo aniq fanlar vakili sifatida meni chet 
tillarini 
o‘qitish 
va 
o‘rganish 
tizimidagi 
tartibsizliklar, boshboshdoqliklar juda ranjitdi, 
hafsalamni pir qildi. Mana ikki yildirki, bu sohadagi 
tishga bosgudek ma’lumotlarni, tavsiyalarni 
qidiraman. Men bu soha kishisi emasman, shuning 
uchun ham mening chetdan turib kuzatishlarim va 
baholashlarim xolis bo‘lishi tabiiy. 
Albatta bizga bu sohada taklif etilayotgan 
yuzlab usullarni sinchiklab tekshirish mumkindir, 
ammo nima uchun? Nikolay Fyodorovich 
Zamyatkin bizga eng to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatyaptiku. 
U o‘z risolasi orqali tilni aynan o‘sha tilda 
gapiruvchilar (faqat va faqat o‘sha tilda 
gapiruvchilar!) tomonidan o‘qilgan matnlarni 
tinglash va anglash orqali o‘rganishni maslahat 
bermoqda. 25-30 chog‘li ovozli yozuvdagi matnlar 

---

98
-matritsadagi 
dialoglarning 
har 
birini 
til 
o‘rganishning 
dastlabki 
chog‘larida 
kunlar 
davomida bir necha soat uzluksiz tinglash kerak. 
Shundan so‘ng yana bir necha kun davomida xuddi 
shu dialoglarni yozma matnga ko‘z yugurtirgan 
holda tinglash lozim. Faqat shundan keyingina 
baland ovozda (faqat baland ovozda) takrorlanadi. 
Chiroyli, to‘g‘ri talaffuzga erishmaguncha bu 
jarayon uzluksiz davom ettiriladi. 
To‘g‘ri, bu usul biroz qiyin, ammo samarali 
ekanligi bilan kishini hayratlantiradi. Men buni o‘z 
tajribamdan kelib chiqib aytyapman. Bu jarayonda 
kim chidamli bo‘lsa, o‘sha asl mutaxassis bo‘la 
oladi. 
- Qaysidir chet tilida qanday so‘zlashishning 
qonun-qoidalarini bilish bilan o‘sha tilda aynan 
shunday so‘zlasha olish o‘rtasida katta farq bor. Har 
qanday musiqashunos ham o‘zi yaxshi anglaydigan 
musiqiy asarni qoyillatib ijro etib bera olmasligi 
mumkin. Til o‘rgatish usullaridagi asosiy muammo 
(biz bu o‘rinda til o‘rgatishning haqqoniy usullarini 
nazarda tutyapmiz, aslo cho‘ntaklarimizgagina ko‘z 
tikadigan g‘irrom usullarni emas) ularda faqat 
qanday so‘zlash kerakligi borasidagi qoidalardan 
iborat nazariy bilimlarga zo‘r berilganidadir. Bu 
qoidalarni amalga tadbiq etish esa oxirgi o‘ringa 

---

99
tushib qolgan. Tilni professional darajada o‘rganish 
uchun faqat so‘zlash, so‘zlash va yana so‘zlash 
kerak. So‘zlaganda ham baland ovoz va to‘g‘ri 
talaffuz bilan so‘zlash lozim. Bizni esa asosan (eng 
yaxshi o‘qitiladigan hollarda!) faqat tushunishga 
o‘rgatadilar, qanday so‘zlash kerakligini ham aql 
orqali, nazariy jihatdan anglaymiz xolos. Tasavvur 
qiling, sizga skripkani ko‘rsatadilar, barmoklarni 
qayerga ko‘yish va qanday chalishni uzoq hamda 
batafsil tushuntiradilar. Siz ham yetuk aqlingiz bilan 
barini juda yaxshi tushunganday bo‘lasiz, ammo 
hammasi yuzaki. Skripkani qo‘lingizga tutqazish-
ganda esa dovdirab qolasiz. 
1-3 yoshli xar qanday bolaning til o‘rganish 
borasidagi tug‘ma malakasi siz bilan bizning yuzaki 
bilimlarimizdan ko‘ra o‘n chandon a’lo. Ular har 
qanday tovush va so‘zlarni baralla ovoz bilan 
talaffuz etadilar. Bu bosqichgacha esa kattalarning 
so‘zlashlarini uzoq vaqt davomida qunt bilan 
tinglagan edilar. Keyin asta-sekin gap tuza 
boshlaydilar. Bu jarayon bosqichma-bosqich 
muvaffaqiyat bilan davom etadi. 
Ta’kidlashdan charchamayman, biz tug‘iliboq 
ona tilimizni eng to‘g‘ri usulda o‘rgana boshlaymiz, 
vaholanki, chaqaloqda bu borada hech qanday bilim 
ham, ko‘nikma ham bo‘lmaydi. 

---

100
Boris Sergeyevning «Miyaning imkoniyatlari» 
kitobidan: «Bolakaylar nutq tovushlarini, so‘zlarni 
nafaqat talaffuz qilishni, balki ularni qabul qilishni 
ham yaxshi biladilar. Bu ikki jarayon bir-biri bilan 
shunday chambarchas bog‘liqki, biri to‘liq 
bo‘lmagan holda ikkinchisini o‘rganib bo‘lmaydi. 
Miyamizda 
tovush 
va 
so‘zlarning 
«harakatlanuvchi» va «tovushli» nusxalari saqla-
nadi, lekin biz uchun eng muhimi harakatlanuvchi 
obrazlardir. Ularsiz nutqni qabul qilish jarayoni bir 
tomonlama bo‘lib qoladi». 
Boshqacha aytganda, tildagi (xoh ona tili 
bo‘lsin, xoh chet tili) tovushlarni qabul qilish va 
farqlash uchun o‘sha tovushlarni baland ovoz bilan 
to‘g‘ri talaffuz qilish, eshitish va diqqat bilan 
tinglash shart. Til o‘rganish jarayonida muvaffa-
qiyatga eltuvchi yo‘l nutq a’zolarimiz orqali o‘tadi. 
Bu suxbatlardan qonun-qoidalarni bilmasa ham 
bo‘laverar ekan, degan xulosaga kelib ham 
qolyapman. Ammo «bilmoq» so‘zi lug‘atimizda 
mavjudligini va qanday narsani anglatishini yoddan 
chiqarmagan ma’qul. 
Masalan, men marafoncha yugurish nimaligini 
yaxshi bilaman. To‘g‘ri o‘zim yugurib ko‘rmagan-
man, lekin yugurish oldidan gavdani biroz oldinga 
(aslo orqaga yoki yonga emas) eggan holda 

---

101
oyoqlarni oldinma-keyin qo‘yib turish lozimligini, 
yugurishga buyruq berilgach, qattiq nafas olib 
oldinga o‘qday uchish kerakligini bilaman. 
Miyamdagi shu nazariy tushunchalarimni qo‘llab, 
g‘alabaga osongina erishishim mumkinku. Nazariy 
bilim - katta kuch! 
To‘g‘ri, men buni hali amalda sinab 
ko‘rganimcha yo‘q. Agar zarurat bo‘lmasa, o‘tirgan 
o‘rnimdan turmasam deyman. Yugurishim shart 
emasligini ham «bilaman». 
Velosiped minish uchun bu boradagi qoidalarni 
bilish shart emas. Axir orangizda kim bolaligida uch 
g‘ildirakli velosiped minishdan oldin boshlovchilar 
uchun uch g‘ildirakli velosiped minishning nazariy 
qoidalarini o‘rgangan? 
Chet tilida so‘zlayotganda nutq a’zolarimizning 
har bir harakati ona tilimizda so‘zlayotganimizdagi 
harakatlardan keskin farq qiladi. Ammo Nikolay 
Fyodorovich Zamyatkin tavsiya etayotgan usuldan 
tashqari hech bir usulda bu masalaga umuman 
e’tibor berilmaydi. Vaholanki aynan nutq 
a’zolarining to‘g‘ri harakati tilni professional 
darajada o‘rganishning poydevoridir. 
Til o‘rganishning bu eng muhim jihati odatda 
o‘rganuvchilarning o‘ziga tashlab qo‘yiladi. Go‘yo 
u buni o‘zi mustaqil anglashi va o‘rganishi 

---

102
kerakdek. Bu narsa go‘dakni po‘rtanalar quturib 
yotgan okean sohiliga olib borib, o‘z holiga tashlab 
qo‘ygancha uning o‘zini himoyalashi va suzishni 
o‘rganishini kutishday bir gap. Yoki ayrim hollarda 
bu masalada qandaydir ilmiy qoidalarni o‘ylab 
topadilarki, bu qoidalar qoida mualliflarining 
o‘zlariga ham tushunarsiz bo‘ladi. 
Nikolay Fyodorovichning mukammal usuli 
bizga nutq a’zolarimizning o‘zga til talaffuzi 
jarayonidagi eng sezilarsiz harakatlarini ham 
dialoglarni baland ovoz bilan qayta-qayta takrorlash 
natijasida tartibga solib olish mumkinligini isbotlab 
berdi. Bu usulni inkor etib bo‘lmaydi! 
Alohida 
olingan 
gapning 
takror-takror 
tinglanishida ham katta mantiq bor. Har qaysi 
tildagi har bir iborada tovushlarning tebranishi, 
ohangi, aytilishi, tavsifi va hokazo xususiyatlari 
borasida ko‘p ma’lumotlar bo‘ladi. Bu axborotlarni 
bolakaylar juda oson o‘zlashtirib oladilar. Afsuski, 
ilmiy qoidalarga o‘ralashib qolgan kattalarda esa bu 
masalada «yalang‘och» fikrdan o‘zga narsa yo‘q. 
Matritsa juda ko‘p vazifalarni (grammatik, 
leksik va hokazo) bajaradi, ammo uning eng asosiy 
vazifasi chet tilidagi tovushlarning «sirini 
ochish»dir. 

---

103
Matritsani 
tinglash 
jarayonidagi 
asosiy 
maqsadimiz so‘zlarni o‘rganish va fikrni anglash 
emas (albatta, bu ham ta’qiqlanmaydi). Dialoglarni 
tinglash mobaynida begona tovushlarni taniy 
boshlaymiz. Ular asta-sekin begona emas, 
o‘zimizniki bo‘la boshlaydi. 
Dastlab 
shovqindan 
boshqa 
narsani 
anglatmagan tovushlar kundan-kunga biz uchun 
tushunarli va qadrdon bo‘lib boradi. Ularning bizga 
hech qaysi darslik va o‘qituvchi o‘rgata olmaydigan 
ohangini his qilamiz. Ha, buni faqat his qilish 
mumkin! 
Aynan mana shu noan’anaviy va shu bilan bir 
qatorda samarali usul - Nikolay Fyodorovich 
Zamyatkin usulini barcha til o‘rganuvchilar uchun 
tavsiya etgan bo‘lardim. 
- «O‘n uchinchi jangchi» filmini eslaysizmi? 
O‘sha filmda bir ko‘rinish bor. Antonio 
Banderasning qahramoni gulxan yonida isqirt 
vikinglar davrasida o‘tirgan paytida vikinglar uni 
o‘z tillarida kamsitib, mazax qiladilar. Hech 
kutilmaganda u vikinglarga ularning tilida javob 
qaytaradi. Vikinglar hayrat va qo‘rquvdan qotib 
qoladilar. Axir u hozirgacha bu tildagi biror jumlani 
ham bilmas edi-da! Vikinglar undan tilni darrov 

---

104
qanday o‘rganib olganini so‘raydilar. U javob 
beradi: «Men tingladim!» 
«Men tingladim!» - mana o‘zga til xazinasining 
kaliti! 
- Agar chiroyli raqs tushishni o‘rganishni 
istasang, mahoratli raqqosning harakatlarini diqqat 
bilan kuzat va ularni takrorla, aslo raqs 
harakatlarining qoidalari va yana allaqanday 
nazariyalar bilan o‘ralashma! 
Chiroyli va bexato so‘zlashni o‘rganishni 
istasang, 
leksikasi, 
grammatikasi, 
talaffuzi 
mukammal bo‘lgan notiqni tingla, unga taqlidan 
takrorla! Takrorlaganda ham baland ovoz bilan, 
o‘xshatib takrorla! «Unday qilish kerak ekan», 
«bunday aytish kerak ekan», degan qoidalar bilan 
kallangni to‘ldirma! Hammasi amalda bo‘lsin! 
Dastlabki kunlarda dialoglarni tinglashga 
ko‘proq vaqt ajratish lozim. Keyin ko‘p kunlar 
davomida dialoglarni baland ovoz bilan