N. F. Zamyatkin

Ha, fammatika tildan yaralgan, til 
fammatikadan emas! 
Mening qadrdon bo‘lib qolgan o‘quvchim, bu 
qat’iy va ishonchli hikmatni siz ham quloq- 
laringizga quyib oling. Shunda sizni cho‘chita- 
yotgan «dahshatli» grammatika oyoqlaringiz ostiga 
yiqiladi. 
Biz o‘zimizni o‘rab turgan borliq muhit bilan 
chambarchas bog‘langanmiz. Jumladan o‘z ona 
tilimizga ham. Bizni bog‘lab turgan rishtalar shu 
qadar mustahkamki, ularni uzish aslo mumkin 
emas. 
O‘zga tilni o‘rganar ekanmiz, qarshimizda 
butunlay o‘zga olam namoyon bo‘ladi. Yangi borliq 
va muhitni kashf eta boshlaymiz. Ammo kundalik 
odatlarimiz bizni ortga torta boshlaydi. Oldinga, 
yangi dunyo sari
qadam qo‘yishga imkon bermaydi. 
Televideniye, radio, gazetalar, musiqalar, yomg‘ir- 
dan so‘ng yerdan taralayotgan namxush hidlardan 
tortib eshik va telefon qo‘ng‘iroqlarigacha hamma-
hammasi bizni o‘ziga oxanraboday tortadi. Yon-
atrofimizdagi diqqatimizni osongina jalb qilayotgan 
har bir narsa chet tilini o‘rganishimizga xalaqit 
beradi. Lekin biz ulardan butunlay voz kechib ham 
ketolmaymiz. 

---

39
Chet tili chet davlatda, yangi muhit va yangicha 
sharoitlarda o‘rganilsa juda yaxshi bo‘lardiku-ya, 
lekin buning imkoni bo‘lmagandan keyin tevarak-
atrofga e’tibor kamaytirilgani ma’qul. Televideniye, 
radio, musiqa, kitoblar, gazeta va jurnallar, son-
sanoqsiz muloqotlarni vaqtinchalik rejadan o‘chirib 
tashlash yoki anchayin qisqartirish lozim. 
Dastlabki 
besh oyda ulardan butunlay voz kechib turgan 
yaxshiroq
. Bu narsa sizning ruhiyatingiz va 
jismingizga faqat foyda keltiradi. ayniqsa ona 
tilingizdagi adabiyotlarni umuman o‘qimay 
turganingiz ma’qul. O‘z
 
tilingizda gapiradigan 
odamlar 
bilan 
muloqotni 
kamaytiring. 
O‘rganayotganligingizni biladigan kishilar bilan 
suhbatlashing. Agar ona tilingizdagi ichki va tashqi 
muloqotlarni kamaytirsangiz yoki to‘xtatsangiz 
miyaning ma’lum qismlari faoliyatida sustlashish 
yuz beradi va endi ular ishlashga tashnalikni his 
qiladi. Miyadagi butun kuch-quvvat yangi
 
ma’lumotlarni (ular har qancha qiyin bo‘lmasin) 
qabul qilishga qaratiladi. Axir bizning niyatimiz 
ham aynan shu-ku! 
Ishonavering, bu usuldan til o‘rganish 
mobaynida Shtirlitsning shaxsan o‘zi foydalangan 
edi. Negaki bu juda qadimiy usul. 

---

40
Qadim vaqtlardan buyon ibodatxonalar va 
budda maktablarida ta’lim quruq devordan iborat 
xonalarda olib boriladi. Miyani hech qanday tashqi 
ta’sirlar chalg‘itmasligi darkor. Bu ham bir 
ibodatdek gap. Bu holat qancha ko‘p davom etsa, 
shuncha yaxshi. Siz ham til o‘rganish davrida 
o‘zingizni rohiblarday tuting. 
Taxsilni boshlashdan oldin bir-ikki daqiqa 
mobaynida yonayotgan shamga tikilib o‘tiring. 
Foydasini albatta his qilasiz. 
Til o‘rganish davomida sizning yangi 
«men»ingiz shakllanadi. Qaysidir qadimiy bitikda 
«Kim qancha tilni bilsa, u o‘shancha hayotlarda 
yashaydi» 
degan hikmatni o‘qigandim. Men bu 
fikrga to‘liq qo‘shilmayman. Lekin tilni bilish - 
hayotimiz ranginligini orttirishi turgan gap. 
Sizning yangi shaxsiyatingiz siz o‘sha xorijiy 
tilda fikrlay boshlaganingizdagina shakllangan 
hisoblanadi.
Mening yuqorida aytgan tavsiyalarimni bajarish 
osonmas. Hatto bu ayrimlar uchun umuman 
mumkin emasday tuyuladi. Bu ham tabiiy. Negaki, 
inson miyasi turlicha chalg‘ishlarga, tashqi 
ta’sirlarga juda moyil bo‘ladi. Aynan bir narsa 
ustida diqqatni uzoq vaqt ushlab turish juda 
mushkul. 

---

41
Sinf xonasida o‘qituvchining baland ovozi 
o‘quvchilar diqqatini birozgina tortib turishi 
mumkin xolos. Har qanday chalg‘ituvchi ta’sir 
e’tiborni chilparchin qila oladi. Jimjit sinf 
xonasidagi mittigina pashsha hammaning diqqatini 
bo‘ladi. Kimdir aksirsa ham shunday. Deraza 
ortidagi harakatlarniku umuman bee’tibor qoldir- 
maymiz. Ammo hech narsaga uzoq e’tibor 
qaratmaymiz ham. 
Ha, azizim, diqqatni jamlay olmaslik - bizning 
asosiy dushmanimiz. Til o‘rganish mobaynida hal 
etishimiz shart bo‘lgan eng katta muammolardan 
biri - shu. Aynan shu muammoni hal eta olgan 
kishiga qolgan qiyinchiliklar cho‘t emas. 
Muammoni qanday hal etmoq kerak? 
Avvalo, miyamizni yaxshilab «kaltaklaymiz». 
Qanday bo‘lardi, dialoglarni ko‘p-ko‘p tinglash 
bilanda. Undan keyin baland ovoz bilan matnlarni 
o‘qiymiz. Miyamiz ta’zirini yeydi va chet 
ta’sirlarga parvo qilmay qo‘yadi. Shundan keyin 
diqqatni ushlab turishni o‘rganish kerak. Bu borada 
bizga filmlar va kitob mutolaasi qo‘l keladi. Aynan 
shu o‘rinda kishining qiziqishlari ko‘p narsani hal 
kiladi. Hamma o‘z qiziqqan narsasiga ko‘proq 
e’tibor qaratadi. Siz ham qiziqqan janringizdagi 
film va kitoblarni tanlab oling. Bu masalada hech 

---

42
kim bilan maslahatlashmang. Detektiv romanlar 
yoqadimi? 
Marhamat! 
Melodramani 
xush 
ko‘rasizmi? 
Bemalol! 
Erotik 
mavzulardagi 
adabiyotni o‘qimoqchimisiz? O‘qiyvering! Bu 
bizning sirimiz bo‘la qolsin. 
Bu o‘rinda bittagina qoidaga amal qiling: 
o‘qing, ko‘ring, faqat o‘zingizga qiziq bo‘lganini, 
e’tiboringizni tortadiganini! 
Shu yerda men «kilometraj» degan so‘zni 
qo‘llamoqchiman. Kilometrajlab kino ko‘ring, 
kilometr sahifali asarlar o‘qing, faqat hammasi 
o‘rganayotgan tilingizda bo‘lsin. 
Har bir tahsilni boshlashdan oldin ma’lum 
mashqlarni bajarishni tavsiya qilaman. Bunday 
mashqlarni sahnaga chiqish oldidan teatr aktyorlari 
ham bajaradilar. 
Silovchi harakatlar bilan lablarni, qoshlarni, 
peshonani uqalaysiz. Quloqlarni qengilgina cho‘zib 
va shapatilab qo‘yasiz hamda quloq solin-
choqlarini uqalaysiz. Aynan shu mashqni jang 
oldidan bokschilar bajaradilar. Quloq solinchoqlari 
biologik faol nuqta bo‘lib, uni uqalash miyada qon 
aylanishining yaxshilanishiga yordam beradi. 
Undan keyin tilni lablar ortida va tish hamda 
tanglaylar orasida bir necha marta aylantiring. 
Lablaringizni ochib, avval tabassum qilganday 

---

43
(buni «ot tabassumi» ham deydilar) harakat qiling, 
keyin cho‘chchaytiring. Bu mashqni ham bir necha 
marta takrorlang. 
O‘zingizda toliqish his qilgan paytlaringizda 
ham bu mashqlar ko‘mak beradi. Til o‘rganish 
mashgulotlari davomida esa ularni doimo bajarib 
boring. Ha, aytganday, mashqlarni birovga 
ko‘rsatmasdan bajarganingiz ma’qul. Chunki 
atrofingizda bu sohadan bexabar odamlar bo‘lsa, 
sizni jinniga chiqarishlari ehtimoldan xoli emas. 
Tahsil paytida har 30-40 daqiqadan so‘ng 
peshonani va quloqlarni albatta uqalab turing. Bu 
mashqlar miyadagi dangasalikni va charchoqni 
quvishga yordam beradi. Mayli, bu narsa sizning 
maxfiy qurolingiz bo‘la qolsin. 
Xo‘sh, endi navbatdagi tavsiyalarga o‘tamiz. 
Magnitofondan 
dialoglarni 
tinglayotgan 
paytingizda o‘ta sabrli bo‘ling. Qaysidir so‘zga 
tushunmay qoldingizmi, darrov tasmani ortga 
qaytaring. Ko‘pchilik bilan dars o‘tayotganda 
buning iloji yo‘q. Shuning uchun ko‘proq yakka 
holda tinglang. Tushunmay qolgan so‘zlarni 
o‘tkazib yubormang. Tushunishingiz va to‘g‘ri 
talaffuzni o‘rganishingiz uchun tasmani ortga ming 
marta qaytarish kerak bo‘lsa, ming marta qaytaring. 
Ko‘pchilik shu o‘rinda zerikib qoladi va erinchoqlik 

---

44
qiladi. Ular menga mashina g‘ildiraklari qumga 
botib turgani holda zo‘r berib gazni bosayotgan 
haydovchini eslatadilar. 
Bu jarayonda tushirib qoldiriladigan hech narsa 
bo‘lmasligi kerak. Agar nimadir qolib ketsa, siz 
boshi berk ko‘chaga kirib qolasiz. Avvaliga bu se-
zilmaydi, ammo vaqti kelib albatta shunday bo‘ladi. 
Axir yaxshiroq eshitmagan narsangizni qanday 
qilib to‘g‘ri talaffuz yoki tarjima qila olasiz? 
Men bitta dialogni ikki-uch soatlab tinglar edim. 
Pulimning 
kattagina 
qismi 
kassetalar 
va 
batareykalarga sarf bo‘lardi. Axir sizda hozir juda 
yaxshi uskunalar bor. Istalgan mavzudagi disklarni 
osongina topishingiz yoki o‘zingizga qulay uslubda 
kompyuterda yozdirib olishingiz mumkin. Xullas, 
imkoniyat borasida xech qanday bahonangiz yo‘q. 
Dialog fonida hech qanday chalg‘ituvchi 
tovushlar va musiqa bo‘lmasligi kerak. Faqat 
dialoglarni eshiting. Kasseta yoki diskingizga 
o‘rganilayotgan matndagi gaplarni alohida-alohida 
holda yozdirib oling. Bitta gap hech qanday 
pauzalarsiz (ikki soniyadan ortiq pauza bo‘lmasin) 
yigirma daqiqa davomida qaytarilsin. Masalan, «Bu 
kecha London osmoni rutubatli edi. Bu kecha 
London osmoni rutubatli edi. Bu kecha London 
osmoni rutubatli edi...» 

---

45
Kurslarda eshitiladigan dialoglarda odatda 
sezilarli pauzalar bo‘ladi. Bu pauzalar e’tiborni 
chalg‘itishga xizmat qiladi xolos. Bu narsa menga 
restoranda sizdan buyurtma qabul qilib olib, ancha 
vaqt yo‘q bo‘lib ketadigan va qaytib kelib desert 
uchun nima buyurishingizni so‘raydigan befarosat 
ofitsiantkalarni eslatadi. 
Hozirgina sizga tavsiya etgan usulim tasmani 
qayta-qayta ortga qaytarishdan sizni xalos etadi. 
Yigirma daqiqa davomida to‘xtovsiz qaytarilgan 
gapni yaxshi ilg‘ab ololmagan odamni esa anqov 
deyishdan o‘zga ilojimiz yo‘q. U bizning oramizda 
nima qilib yuribdi? 
Matn tinglash uchun eng sifatli moslamalarni 
tanlang. Quloqlaringizga hech qanday tashqi 
ovozlar 
kirmasin. 
Astoydil 
urinayotgan 
miyamizning qayeridadir ichki bir kuch arzimasday 
tuyuladigan chalg‘ituvchi ta’sirni kutib yotganini 
unutmang. Bu kuch bir soniyada bir kunlik 
mehnatingizni chippakka chiqarishi ham mumkin. 
Matn tinglash mobaynida albatta uning yozma 
shakliga ham ko‘z yugurtirib borasiz. Siz matnni 
shunday yozib oling-ki, faqat qisqa pauzalar 
paytidagina 
ko‘zingizni 
ikkinchi 
varaqqa 
olishingizga to‘g‘ri kelsin. Ketma-ket o‘qilayotgan 
jumla davomida daftar varaqlashingizga to‘g‘ri 

---

46
kelmasin va begona tildagi so‘zlarni hech qachon 
qisqartirib yozmang. 
Yuqoridagi masalalarga e’tibor berishga 
arzimaydigan mayda-chuyda narsaday qaraydilar. 
Bu arzimasday tuyulgan jihatlarni men chivinga 
o‘xshataman. Chivinlar aynan hamma ishlarni 
tugatib, 
oyoq-qo‘llarni 
uzatgan 
rohatijon 
damlaringizda o‘z ishlarini boshlaydilar. Demak, 
siz hamma ishni to‘liq bajarmabsiz: chivinlar 
o‘ldirilmabdi... . 
Mening muhtaram o‘quvchim, men sizning 
kitobsevar ekanligingizga ishongim keladi. Nega 
ham ishonmay?! Siz axir ziyoli odamsiz. Bo‘sh vaqt 
topildi deguncha qo‘lingizga kitob olishingiz meni 
juda quvontiradi. Ziyoli odamlar kitobdan umr 
bo‘yi ayrilmaydilar. Bu gaplarni nega nima uchun 
aytayotganimni bilasizmi?