N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

Urug’larning hosil yig’ishtirilgandan keyin pishib yetilishi.
Hosilni 
yig’ishtirishdan to’la unuvchanlikkacha bo’lgan davr fiziologik yoki hosil 
yig’ishtirilgandan keyingi pishish davri deyiladi. Bu ko’rsatkich o’simlikning 
turiga, naviga bog’liq.
Makkajo’xori va esparsetda bu davr juda qisqa – bir necha kun, bug’doy, 
arpa, tariq, kungaboqar, g’o’zada – 30-40 kun va undan ham uzoqroq bo’lishi 
mumkin. Urug’lar quritilib, oftobga yoyilsa hosilni yig’ishtirishdan keyingi pishish 
tezlashadi. Urug’lardagi bu xususiyat turni saqlab qolishdagi muhim ekologik 
moslanishdir.
Urug’larning alohida tipdagi tinim davri – qattiq urug’ shaklidir. Bunday 
tinim davri dukkaklilarda ayniqsa, dukkakli o’tlarda kuzatiladi. Qattiq urug’ 
laboratoriya sharoitida o’stirilganda po’stini suv o’tkazmasligi tufayli bo’rtmaydi, 
hajmi kattalashmaydi. Havo quruq va issiq sharoitda pishgan urug’larda qattiq 

---

109 
urug’lar ko’p hosil bo’ladi, salqin, sernam havoda esa aksincha. Urug’lar po’stini 
jarohatlab ekishga tayyorlashga 
skarifikasiya
deyiladi.
Dukkakli ekinlar urug’ining po’sti zich bo’lganligi uchun ular 100 yilgacha 
tirik saqlanishi mumkin. Bug’doy, arpa, suli, makkajo’xori, sholida bu ko’rsatkich 
5-10 yil, biologik tirikligi 15-30 yil davom etadi. 
Dala unuvchanlik
urug’larning dala sharoitida aniqlangan unuvchanligidir. 
Urug’larning dala unuvchanligi laboratoriya unuvchanlikdan farq qilib ekilgan 
unuvchan urug’larga nisbatan hisoblanadi. Dala unuvchanlik hamisha laboratoriya 
unuvchanligidan past bo’ladi. Urug’larning dala unuvchanligi urug’larning sifatiga, 
agrotexnik sharoitga, ekologik omillarga bog’liq bo’ladi. 
Donli ekinlarning dala unuvchanligi 65-85 % bo’lsa, qand lavlagi va ko’p 
yillik o’tlarniki undan ham past bo’ladi.
Urug’larning o’sish energiyasi, laboratoriya unuvchanligi, o’sish kuchi yuqori 
bo’lsa urug’larning dala unuvchanligi shuncha yuqori bo’ladi. Tuproqda nam 
yetarli bo’lmasa, ekish juda erta yoki kech o’tkazilsa urug’larning dala 
unuvchanligi pasayib ketadi. Urug’lar mexanik jarohatlanganda ham dala 
unuvchanlik kamayadi, bunday hollarda urug’larni dorilash bu kamchilikni bartaraf 
qiladi (infeksiyani yo’q qiladi).
Yirik urug’larda dala unuvchanligi yuqori bo’ladi. YUqori, shuningdek, past 
harorat, begona o’tlar, zararkunandalar, namlikning yetishmasligi, urug’ni juda 
chuqur yoki yuza ekish, tuproqning zichlanmasligi ham urug’lar dala 
unuvchanligini pasaytiradi. Dala unuvchanlik ekologik va agrotexnik omillarga 
bog’liq holda 17 % dan 80 % gacha o’zgarishi mumkin.