Baxtiyor mengliyev

 
Lisoniy 
paradigma 
haqida. 
Paradigma 
haqidagi 
ilk 
tasavvurimizni shakllantirish uchun borliqdagi bir dalilga murojaat 
qilamiz. 
Qo‘limizda  bir  shoda  har  xil  kalit  bor.  Qulfni  ochish  uchun 
ularni  birma-bir  qulfga  tiqib  ko‘ramiz.  Natijada  bittasi  tushadi  va 
qulf  ochiladi.  Ana  shu  kalitlar  shodasini  paradigmaga  qiyoslash 
mumkin.  Kitob...  berdi  gapi  bamisoli  qulf.  Uning  teshiklariga 
kelishiklardan biri tushadi. –ning, -ni, -da qo‘shimchalarini birma-
bir qo‘yib ko‘ramiz. Qurilmaga tushum kelishigi shakli –ni tushadi.  
Umumiy  belgisi  asosida  birlashgan  va  bir-birini  taqozo 
etadigan,  ammo  har  biri  o‘ziga  xos  belgisi  bilan  boshqasiga 
qarama-qarshi  turuvchi  lisoniy  birliklar  sistemasi  paradigma 
deyiladi  (paradigma  grekcha  paradeigma  –  “misol”,  “namuna” 
degan  ma’nolarni  bildiradi)
8
.  Har  qanday  lisoniy  sistema,  bir 
vaqtning 
o‘zida,  lisoniy  paradigma  sanaladi.  Grammatik 
kategoriyalar ham lisoniy paradigma ko‘rinishlaridan biri. 
                                                           
8
Paradigma  so‘zi  –  omonim  termin.  U  “yo‘nalish”,  “soha”  ma’nosida  ham 
ishlatiladi: Lingvokulturologiya – tilshunoslikning yangi paradigmasi kabi.
  
49

---

Paradigmani tashkil etuvchi lisoniy birlik paradigma a’zosi deb 
yuritiladi. Paradigma kamida ikkita a’zodan iborat, ular, asosan, bir 
lisoniy sathga mansub bo‘ladi.  
Ferdinand de Sossyur lisoniy paradigma tarkibidagi, boshqacha 
aytganda,  lisoniy  birliklar  orasidagi  paradigmatik  (assotsiativ,  bir-
birini eslatib turish, o‘xshashlik) munosabatini lisoniy birlik uchun 
eng asosiy munosabat sifatida baholagan. 
Bir 
paradigma 
tarkibiga 
kiradigan 
birliklar 
quyidagi 
xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 
1)  paradigmadagi  bitta  birlik  tilga  olinganda,  shu  paradigmaga 
kiruvchi  boshqa  a’zo  ham  eslаnishi  (masalan,  bir  kelishik 
shaklining  boshqa  kelishik  shakllarini,  bir  ma’nodosh  birlikning 
ma’nodoshlik qatoridagi boshqa birlikni eslatishi kabi); 
2)  muayyan  nutq  sharoiti  uchun  o‘zaro  paradigmatik 
munosabatda  turgan  birlikdan,  ya’ni  paradigma  a’zolaridan  bittasi 
tanlanishi  (masalan,  Salim...  kitobi  birikmasi  uchun  kelishiklar 
paradigmasidan qaratqich kelishigining olinishi);  
3)  bir  paradigmaning  a’zolari  o‘zaro  o‘xshashlik  bilan  birga, 
har  biri  ikkinchisidan  qaysidir  bir  xususiy  belgisi  bilan  farqlanib 
turishi  (masalan,  tushum  va  jo‘nalish  kelishiklari  “oldingi  so‘zni 
keyingi  fe’lga  tobelash”  vazifasini  bajarishda  o‘xshash,  lekin  biri 
“vositasiz  to‘ldiruvchi  sifatida  tobelash”,  ikkinchisi  “vositali 
to‘ldiruvchi yoki hol sifatida tobelash” belgisi bilan farqlanadi); 
4) paradigma a’zolari nutqda bir o‘rin va (mavqeda) kelib, bir-
birini ma’lum holatda almashtira olishi, o‘rnini egallashi (masalan,