Baxtiyor mengliyev

2-§. Til, lison, nutq munosabati 
 
Tayanch tushunchalar: 
ilmiy bilish, fahmiy (empirik) bilish, nazariy (idrokiy, mantiqiy, 
ratsional)  bilish,  zohiriy  belgi,  botiniy  belgi,  empirik  yondashuv, 
nazariy yondashuv, munosabat, UMIS va AHVO, WPm 
Egallanadigan tushunchalar: 
til, lison, nutq, me’yor 
 
Tilning tarkibiy qismlari. Umuman borliq uchun xos bo‘lgan 
UMISning  tildagi  ko‘rinishi  lison  (aniqrog‘i,  lisonning  mazmuni), 
AHVOniki esa nutq (aniqrog‘i, nutqning mazmuni) deb yuritiladi. 
Lison va nutq majmuyi til deyiladi. Albatta, o‘quvchi bunda ushbu 
so‘zlarning  etimologik  ma’nosiga  emas,  balki  terminologik 
ma’nosiga  e’tibor  qaratishlari  kerak.  Zero,  ko‘p  hollarda 
etimologik  va  terminologik  ma’nolar  mos  kelmaydi.  Masalan, 
o‘zbekcha  til  so‘zi  arabcha  lison  atamasi  bilan  bir  xil  ma’noni 
bildiradi.  Biroq  o‘zbek  tilshunosligida  ular  boshqa-boshqa 
terminologik ma’nolar uchun qabul qilingan. 
1) tilshunoslik  paydo  bo‘lgandan  buyon  lison  va  nutni 
farqlashga,  tilga  sistema  sifatida  munosabatda  bo‘lishga  harakat 
qilinadi. 
Chunki 
har 
qanday 
fan 
cheksiz 
hodisalarni 
umumlashtirishni  maqsad  qilib  qo‘yadi.  Xususiy  hodisalar 
zamiridagi  umumiylikni  ko‘rishga  intilish  bilishning  har  ikki 
(fahmiy  va  idrokiy)  bosqichida  ham  mavjud.  Shu  boisdan  aytish 
mumkinki,  bilishning  empirik  bosqichi  mutlaq  xususiylik  bilan 
o‘ralashib  qolmaganligi  kabi  idrokiy  bosqich  ham  mutlaq 
umumiylikni  – UMISni tiklay olmaydi. Biroq  tilshunoslikning har 
bir  bosqichi  o‘z  vazifalariga  ega.  Bugungi  kunda  tilshunoslik 
quyidagi taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi: 
2) tilshunoslikning  qiyosiy-tarixiy  davri.  Bu  davrda  til 
sistemalarining  kelib  chiqishiga  asosiy  urg‘u  berilib,  til  yaxlit 
olinib,  uning  birliklarini  lisoniy  va  nutqiy  turlarga  ajratish 
masalasiga e’tibor qaratilmadi;  
3) tilshunoslikning