O‘zbek xalqining jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shgan vakillari
№ Jahon
sivilizatsiyasiga
munosib
hissa
qo‘shgan olimlar
Ularning muhim xizmatlari
(eng mashhur asarlari, buyuk kashfiyotlari)
1.
Muhammad
ibn
Muso
al-Xorazmiy
(783-850 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
algebra fani asoslari – sonli kvadrat va chiziqli
tenglamalar, ularni еchish yo‘llarini bayon etdi,
matematika fanida abstraksiya (mavhumiylik)
tushunchasini
kengaytirdi,
turli
matematik
masalalarni induksiya yo‘li bilan еchishni inkor etib,
deduksiya yo‘li bilan еchish taklifini ilgari surdi,
o‘nlik tizimni takomillashtirdi, arifmetik
algoritm qoidalari (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va
bo‘lish)ni yaratdi.
Asarlari:
«Aljabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha
kitob», Vasiyatlar kitobi», «Hind arifmetikasi
haqida
kitob»,
«Qisqartirilgan
sindihind»
(«Algoritm hind hisobi haqida», «Sinus zijlari»,
«Yerning surati kitobi» va «Xorazmiy ziji» nomli
astronomik jadval
78
2.
Ahmad al-Farg‘oniy
(797-865 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
arab ilmiy atamashunosligini boyitgan, еrning shar
shaklida ekanligini ilmiy dalillar bilan isbotladi,
astronomiyaga oid bilimlarni tizimlashtirdi, Nil
daryosi suvini o‘lchaydigan asbob (Nilometr)ni
yaratdi
Asarlari:
«Falakiyotga kirish», «Sayyoralar ilmi» («Samoviy
harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida
kitob»), «Astrolyabiya haqida
mukammal kitob», «Astrolyabiya san’ati haqida»,
«Majistiyga kirish fasllari risolasi», «Oy еr ustida
yoki uning ostida bo‘lgan paytdagi vaqtlarni
o‘rganish haqida risola», «Yetti iqlim hisobi»,
«Marmarning xizmati haqida kitob»
3.
Imom
Ismoil
al-
Buxoriy
(810-870 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
ishonchli hadislarni to‘plagan
Asarlari:
«Al-jome’ as-sahih» («Ishonchli to‘plam»), «Al-
adab al-mufrad» («Adab durdonalari»), «At-tarix al-
kibor» («Katta tarix»), «At-tarix as-sag‘iyr»
(«Kichik
tarix»),
«At-qiroatu
xalfa-l-Imom»
(«Imom ortida turib o‘qish»), «Vaf’ul-yadini fi-s-
Saloti» («Namozda ikki qo‘lni ko‘tarish»
4.
Imom
Iso
at-
Termiziy
(824-892 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
ishonchli hadislarni to‘plagan
Asarlari:
«Al-jome’ as-sahih» («Ishonchli to‘plam»), «Ash-
Shamoil an-nabaviya» («Payg‘ambarning alohida
fazilatlari»), «Al-ilal fi-l-hadiys» («Hadislardagi
illatlar va og‘ishlar haqida»)
5.
Abu Nasr Forobiy
(873-950 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
falsafa fanining ilmiy asoslarini yaratdi, fanlar
tasnifini ishlab chiqdi
Asarlari:
«Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv
to‘g‘risida», «Ixso al-ulum», «Fanlarning kelib
chiqishi», «Mantiqqa kirish», «Ilmlarning kelib
chiqishi», «Aql ma’nolari to‘g‘risida»
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
tibbiyot, dorishunoslik, ruhshunoslik va fiziologiya
fanlari asoslarini yaratdi
79
6.
Abu Ali ibn Sino
(980-1037 yillar)
Asarlari:
«Al-qonun at-tib», «Tadbiri manzil», «Hay ibn
Yaqzon», «Risolat at-tayr», «Ishq haqida risola»,
«Donishnoma», «An-Najot», «Ash-shifo», «Ziyorat
qilishning ma’nosi haqida», «O‘limdan keladigan
g‘amni daf qilish haqida risola»
7.
Abu Rayhon Beruniy
(973-1048 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
astronomiya, geografiya, minerologiya, geodeziya
asoslarini boyitdi, Sharqda birinchi bo‘lib Yer va
Osmon globusini yaratdi
Asarlari:
«Hindiston»,
«Qadimgi
xalqlardan
qolgan
yodgorliklar»,
«Minerologiya», «Kartografiya»,
«Geodeziya», «Globus yasash kitobi», «Yerdagi
joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash
haqida maqola», «Xorazmning mashhur kishilari»,
«Mas’ud qonuni», «Saydona», «Dorivor o‘simliklar
haqida kitob»
8.
Mahmud ibn Umar
az-Zamaxshariy
(1075-1144 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
Qur’on g‘oyalarini sharhlangan
Asarlari:
«Al-mufassal», «Ayon qiluvchi», «So‘zga ustalik
asoslari», «Arab tili mag‘zi», «Eng yaxshi
lug‘atlar»,
«Grammatika
hojatlari».
«Nafis
adabiyotga muqaddima», «Ugit va nasihatlarning
oltin shodalari», «Qofiya»
9.
Burxoniddin
al-
Marg‘inoniy
(1123-1197 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
Qur’on g‘oyalarini sharhlangan, shariat qoidalarini
tizimga solgan
Asarlari:
«Hidoya»,
«Qonunni
o‘qishga
kirish»,
«Mazhablarning
yoyilishi»,
«Fuqarolarning
huquqlari
to‘g‘risidagi
tasavvurlar
kitobi»,
«Majburiyatlar kitobi», «Fiqhda boshlovchilar
uchun ko‘rsatmalar»
10.
Amir Temur
Ko‘ragoniy
(1336-1405 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
harbiy bilimlarni boyitdi, harbiy yurishlar strategiyasi va
taktikalarini ishlab chiqdi, davlat boshqaruvi
tarkibiy tuzilmasi va huquqiy asoslarini yaratdi
Asarlari:
«Temur tuzuklari»
80
11.
Muhammad Tarag‘ay
Ulug‘bek
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
astronomiya fanining ilmiy
asoslarini yaratdi, 1018 yulduz holatini bexato
o‘rganib, yulduzlar jadvalini tuzdi, rasadxona
(observatoriya) bunyod etdi
Asarlari:
«Ziji Ulug‘bek», «Bir daraja sinusini aniqlash
haqida risola», «Risolai Ulug‘bek»
12. Zahiriddin
Muhammad
Bobur
(1483-1530 yillar)
Ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi:
geografiya, tarix fanlarini ilmiy asoslar bilan
boyitdi, «Xatti Boburiy» yozuviga asos soldi
Asarlari:
«Boburnoma»
Yuqorida ko‘rsatilgan mavzularda Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy soatlar,
davra suhbati, bahs-munozaralarni tashkil etish ularda so‘z yuritilgan jarayonlarga
nisbatan shaxsiy munosabatni shakllantiradi.
Milliy-madaniy meros. Milliy qadriyatlar (urf-odat, marosim va an’analar), xalq
og‘zaki ijodi, adabiyot, ilm-fan hamda san’at (xalq hunarmandchiligi, milliy
me’morchilik, rassomlik, qo‘shiqchilik, raqs san’ati va san’atning boshqa turlari
(kino, teatr, sirk, milliy dorbozlik) kabi milliy-madaniy meros namunalari bilan
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni tanishtirish ular tomonidan milliylik, milliy
turmush tarzi va milliy o‘zlik xususiyatlarining anglanishiga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy-madaniy meros namunalari bilan
tanishtirish ularda xalq ijodkorligi, bunyodkorligiga nisbatan hurmat uyg‘otadi.
Madaniy meros namunalari o‘z mazmunida eng ezgu insoniy qarashlarni, ya’ni,
tinchlik uchun kurash, urushning, nizolarning har qanday holatlarini qoralash, yurt
ozodligi va xalq farovonligi yo‘lida mehnat qilish, insonlarga, tabiatga bo‘lgan
cheksiz muhabbat, tabiat va insonning o‘zaro uyg‘unligi g‘oyalarini aks ettira
olganligi bilan ham asrlar davomida qadrlanib kelinadi.
Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari millatning tipik vakili sifatida milliy-
madaniy merosning quyidagi namunalari to‘g‘risida muayyan ma’lumotga ega
81
bo‘lishlari va amaliyot jarayonida o‘quvchilarga milliy qadriyatlarimiz to‘g‘risida
bilimlar berib borishlari zarur.
№
Milliy-madaniy meros
turlari
Milliy-madaniy meros
Namunalari
1.
Milliy
urf-odat,
marosim va an’analar
Oilaviy munosabatlar mazmuni, mehmon
kutish va salomlashishning o‘ziga xos jihatlari,
to‘y va aza marosimlari, milliy an’analar
(hashar, Navro‘z, Mehrjon, Hosil to‘yi), milliy
bayramlar (Ramazon va Qurbon Hayitlari,
Mustaqillik bayrami, Xotira va qadrlash kuni)
2.
Xalq og‘zaki ijodi
«Alpomish»,
«Go‘ro‘g‘li»,
«Rustamxon»
dostonlari, o‘zbek xalq ertaklari, marosim
qo‘shiqlari va maqollari
3.
Adabiyot
«Avesto»,
«Urxun-Yenisey»
yozma
yodgorligi,
Abulqosim
Firdavsiyning
«Shohnoma»,
Mahmud
Qoshg‘ariyning
«Devoni lug‘ati turk», Yusuf Xos Hojibning
«Qutadg‘u
bilig»,
Unsurul-Maoliy
Kaykovusning
«Qobusnoma»,
Ahmad
Yugnakiyning «Hibbat ul-haqoyiq», Husayn
Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai Sultoniy»,
shuningdek,
Umar
Xayyom,
Muslihiddin
Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy,
Mirzo
Bobur,
Jahon
Otin
Uvaysiy,
Nodirabegim, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla
Avloniy,
Abdurauf
Fitrat,
Abdulhamid
Cho‘lpon, Usmon Nosir va zamonaviy o‘zbek
82
yozuvchi hamda shoirlarining asarlari
4.
Ilm-fan
Qomusiy olimlar – Muhammad al-Xorazmiy,
Ahmad al-Farg‘oniy, Imom al-Buxoriy, Imom
at-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn
Sino, Burhoniddin Marg‘inoniy, Mahmud az-
Zamaxshariy, shuningdek, zamonaviy o‘zbek
olimlari – Hamza Hakimzoda Niyoziy, T.N.
Qori Niyoziy, Habib Abdullayev, Hamid
Sulaymon, Ibrohim Mo‘minov, Vosit Sodiqov,
Bo‘riboy Ahmedov, Fozila Sulaymonova va
boshqalarning ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi
5.1. Xalq hunarmandchiligi
Naqqoshlik, ganch-o‘ymakorligi, kashtachilik,
zardo‘zlik, chilangarlik, beshiksozlik, kulollik
va xalq amaliy san’ati mazmunida ilgari
surilgan ma’naviy-axloqiy g‘oyalar
5.2. Milliy me’morchilik
«Ismoil Somoniy» (Buxoro), «Shohi Zinda»,
«Go‘ri Amir» (Samarqand), Ahmad Yassaviy
(Turkiston)
maqbaralari,
«Bibixonim»,
«Tillakori», «Sherdor», «Ulug‘bek» madrasalari
(Samarqand, Registon), «Kalta Minor», «Ichan
qal’a» (Xiva), «Minorai Kalon», «Labi hovuz»
(Buxoro) ansambillari va boshqalar
5.3. Rassomlik
Kamoliddin Behzod miniatyuralari, zamonaviy
o‘zbek rassomlarining milliy ruhda (milliy
turmush tarzi, ijtimoiy-milliy munosabatlar,
milliy urf-odat, marosim va an’analarni o‘zida
aks ettirgan) yaratilgan asarlari
5.4. Milliy
musiqa
va «Shoshmaqom» («Buzruk», «Rost», «Navo»,
83
qo‘shiqchilik
«Dugoh», «Segoh», «Iroq»), mumtoz kuylar -
«Cho‘li iroq», «Munojot», «Savti munojot»,
«Ifori munojot», «Ilg‘or», «Rohat», «Jonon»,
«Rajabiy», «Lazgi», mumtoz ashula –«Qo‘qon
Ushshog‘i»,
«Toshkent
Ushshog‘i»,
«Samarqand
Ushshog‘i»,
«Gulizorim»,
«Dilxiroj», «Ey Sabo», «Ko‘cha bog‘i I-II»,
«Bayot I», «Chorgoh I-II», «Aylagach»,
«Fig‘on»,
«Ufori
Suvora»,
«Tanovor»,
«Lazgi»),
«Qashqarcha»,
«Norim-norim»,
dostonlar – «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Oshiq
/arib va Shohsanam», «Avazxon», «Ravshan va
Zulxumor», folklor qo‘shiqlar – «Yor-yor»,
«Kelin
salom»,
«To‘ylar
muborak»,
shuningdek, o‘zida eng ezgu qarashlarni
ifodalagan, badiiy jihatdan yuksak saviyada
yaratilgan zamonaviy estrada yo‘nalishidagi
qo‘shiqlar, «Dutorchilar ansambli», «Yalla»
ansamblining faoliyati
5.5. Raqs san’ati
Mukarrama
Turg‘unboyeva, Tamaraxonim,
Qodir Mo‘minov, Yulduz Ismatova, Isoxor
Oqilov,
Gavhar
Matyoqubova,
Qizlarxon
Do‘stmuhammedova,
Malika
Ahmedova,
Ma’mura Ergasheva kabi еtuk raqqosalar,
shuningdek, «Bahor», «Lazgi», «Shodlik»
ansambllari tomonidan ijro etilgan milliy
raqslar
5.6. Kino
«Tohir va Zuhra», «Maftuningman», «Sen еtim
84
emassan», «Mahallada duv-duv gap», «To‘ylar
muborak», «Armon», «Suyunchi», «Amir
Temur», «Chinor ostidagi duel» va boshqalar
5.7. Teatr
«Navoiy», «Mirzo Ulug‘bek», «Abu Rayhon
Beruniy»,
«Iymon»,
«Qiyomat
qarz»,
«Abulfayzxon», «Chimildiq» nomli spektakllar,
«Bobur» videofilmi
5.8. Sirk, milliy dorbozlik
Toshkanboyev
va
Zaripovlar
sulolalari,
shuningdek, «Vodil chinori» ommaviy xalq sirk
guruhi
(rahbari:
polvon
Tursun
Ali
Muhammad)ning faoliyati,
O‘zbek xalqi o‘ziga xos milliy urf-odat, an’analari, jasur, qahramon
farzandlari, ilm-fan va san’at, davlat va jamoa buyuk
namoyandalari, ona-Vatani
bilan faxrlanadi. Zero, o‘tmishda bu buyuk ajdodlarimiz ko‘rsatgan
qahramonlik, fidoyilik, O‘zbekiston go‘zalligi bugungi yoshlarimizda milliy
aksiologiyamizga nisbatan iftixor tuyg‘usining shakllanishi va barqaror
bo‘lishiga xizmat qilishi tabiiydir. Shu sababli ham iftixor ramzi
bo‘lgan millat, xalqning o‘zligini anglashi, o‘zining milliy qadriyatlari, urf-
odatlarini unutmasdan, ularni tiklab, avaylab, boyitib o‘sib kelayotgan avlodga
еtkazish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |