«informatika va axborot texnologiyalari»

1.
 
kiritish-chiqarish amallarini boshqarish dasturlari;
2.
 
fayl tizimini boshqaruvchi va kompyuter uchun vazifalarni rejalashtiruvchi 
dasturlar;
3.
 
operatsion tizimga berilgan buyruqni qabul qiluvchi, uni tahlil etuvchi va bajaruvchi 
buyruq tilining protsessori.

---

43 
Har bir operatsion tizimining o‘z buyruq tili mavjud. Ushbu til asosida foydjalanuvchi 
o‘zining quyidagi amallarga oid buyruqlarini tashkil etib, kiritishi va bajarishi mumkin:

katalogga murojaat qilish;

tashqi xotira vositasini formatlash;

dasturlarni ishga tushirish;

... boshqa amallar.
Har bir buyruqning to’g`riligini tahlil qilish uchun buyruq protsessori ishlatiladi.
Kompyuter tashqi qurilmalarini boshqarish uchun maxsus yaratilgan tizimli dasturlar – 
drayverlar ishlatiladi. Standart qurilmalar drayverlari birgalikda kiritish-chiqarishning bazaviy 
tizimini tashkil etadilar (
BIOS – 
Basic Input-Output System). Ushbu tizim kompyuterning 
doimiy xotirasida saqlanadi. 
2. Fayl tizimi 
«
Fayl
» so‘zi inglizcha 
«file» 
so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, qog`oz hujjatlarini tikish 
uchun ishlatiladigan shpilka (to‘g`nog`ich), kartoteka, ombor kabi lug`aviy ma‘nolarga ega. 
Fayl 
— tashqi xotiraning nomlangan soxasi bo‘lib, unda bir xil turdagi yozuvlar ketma-
ketligi (ma‘lumotlar) saqlanadi. Boshqacha qilib aytganda, fayl – yagona, yaxlit deb qaraladigan 
ma‘lumotlardir. Fayllar 2 xil bo‘ladi: matnli, ikkilik tizimidagi. 
Matnli fayllar foydalanuvchi o‘qishi uchun mo‘ljallangan. Foydalanuvchi faylni yaratishi, 
tahrirlashi, bir qurilmadan boshqasiga ko‘chirishi, o‘chirishi mumkin. Har bir fayl atributlar va 
undagi axborotdan iborat. Faylning atributlariga birinchi navbatda uning nomi, turi, yaratilgan 
sanasi, vaqti, undan foydalanish usuli (faqat o‘qish uchun, berkitilgan, shifrlangan) kabi 
parametrlar kiradi.
Fayl nomi ikki qismdan iborat – asosiy nom va kengaytma. Fayl asosiy nomi 
foydalanuvchi tomonidan beriladi. Kengaytma qismi esa fayl bilan ishlash dasturiy tizim 
tomonidan havola etiladi. Faylning quyidagi kengaytmalari ko‘plab ishlatiladi: 
.TXT – matnli fayl; 
.DOC – MS Word matn muharririda tayyorlangan hujjat fayli; 
.COM – buyruq fayli; 
.BAT – buyruklar paketidan iborat fayl; 
.EXE – ikkilik sanoq sistemasiga o‘tkazilgan bajariluvchi fayl; 
.HLP – yordam ma‘lumotlari beruvchi fayl; 
.HTM- Internet uchun yaratilgan Web-sahifa fayli; 
.GIF – grafik fayl;
.MDB – MS Access fayli; 
.DBF – ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida yaratilgan ma‘lumotlar bazasi fayli; 
.SYS – operatsion tizim parametrlariga oid fayl; 
.PPT – prezentatsiya (taqdimot) fayli; 
.XLS – MS Excel elektron jadvallardan iborat ishchi kitob fayli; 
.RAR, .ZIP – arxiv fayllari va boshqalar. 
Katalog (papka)
- tashki xotiraning nomlangan sohasi bo‘lib, unda yaratilgan fayllar va 
kataloglar jadvali mundarija ko‘rinishida saqlanadi. Katalog ichida boshqa bir katalog tashkil 
etish mumkin. Shunday qilib, katalog daraxtsimon (pog`onasimon) struktura tarzida tashkil 
etilishi mumkin. Foydalanuvchi katalogga murojaat qilishida operatsion tizimning buyruq tilidan 
foydalanadi.

---

44