Олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Смарт-шартномалар ҳақида тушунча 
Молия-кредит тизимидаги ўзгаришлар суръати смарт-шартномалар 
пайдо бўлишига ва унинг тобора кўпроқ ишлатилишига ҳизмат қилмоқда. 

---

134 
Ҳозир кўпчилик компютер саводхонлигига эга бўлибгина қолмасдан, янги 
технологияларнинг нозик жиҳатларини ҳам ўрганиб олмоқда. Блокчейнга 
асосланган смарт-шартномаларда транзаксияларни қайд қилиш масаласига 
келадиган бўлсак, бу янги рақамли восита ўз хусусиятлари бўйича қоғоз 
шаклидаги ўтмишдошларидан жиддий фарқ қилади. Криптограф 
Ник Сабо
айтиб ўтганидек, улар нафақат кенгроқ доирадаги ахборот (
хусусан, тил 
билан боғлиқ бўлмаган сенсорик ахборот
) қайд этишга қодир, балки динамик 
ҳусусиятларга эга ҳисобланади ҳам. Смарт-шартномалар ахборот узатиши ва 
айрим турдаги қарорларни эсаавтоматик тарзда қабул қилиши ҳам мумкин. 
Сабо
таъриф беришича, «
рақамли интеллектуал медиа ҳисоб-китобларни 
амалга ошириши, бевосита машиналарни бошқариши ва айрим 
мулоҳазаларни одамлардан ҳам яхшироқ бажариши мумкин
». Ушбу 
муҳокамада биз 
смарт-шартнома
деганда, одамлар ва ташкилотлар 
ўртасида қайд қилинган битимларни кафолатлайдиган, нималарнидир 
бажаришга рухсат этадиган ва уларни ижро этадиган интеллектуал компютер 
дастурларини тушунамиз. Шундай қилиб, смарт-шартномалар ушбу 
битимлрани муҳокама қилиш ва тавсифлашда ҳам иштирок этадилар. Сабо 
ушбу атамани 1994 йил, биринчи wеб-браузер, 
Нецcапе 
бозорга чиққан 
вақтда таклиф этган эди.
Смарт-шартнома
–шартнома шартларини ижрога 
келтирадиган компютерлаштирилган ақлли транзаксия протоколидир. Смарт-
шартномалар схемасининг асосий мақсадлари–умумий муайян шартларни 
қондириш (
масалан, тўлов шартларини, гаров ҳуқуқларини, маҳфийликни, 
ҳатто санксиялар каби шартларни ҳам
), атайлаб қилинган ва тасодифий 
истисноларни минимал ҳолатга келтириш, ишончли воситачиларга эҳтиёжни 
пасайтиришдан иборат. Бундай контрактлар ўзаро боғланган иқтисодий 
мақсадларни амалга оширади, фирибгарлик туфайли йўқотишларни 
минималлаштиради, арбитраж ва мажбуриятларни мажбурий ижро этиш 
ҳаражатлари ва бошқа транзаксия ҳаражатларини пасайтиришни ўз ичига 
олади.Смарт-шартнома ғояси тажрибага асосланмаган, синалмаган бўлиб 
кўринган бир пайтда ҳеч қайси мавжуд технологиялар уни Сабо 

---

135 
тавсифлаганидек 
амалга 
оширишга 
имкон 
бермаган 
бўларди. 
Структураланган ахборотни сотувчилар ва харидорлар компютерлари 
орасида узатиш учун стандартларни таъминлайдиган электрон маълумот 
алмашиниш (
ЕДИ
–
Електрониc Дата Интерфейс
) каби компютер 
тизимлари бўлган, лекин ҳеч қандай рақамли технология бунгача қадар реал 
тўловлар билан ишлаш ташаббуси билан чиқмаган ва бевосита пул 
маблағлари алмашинишни амалга ошира олмаган.Биткойн ва блокчейн 
тизими бун холатни тубдан ўзгартириб юборди. Энди томонлар ўзаро бир 
томонлама ёки икки-уч томонлама битимлар тузиши ва битим шартлари 
бажарилгандагина биткоинларни автоматик равишда сотиши мумкин. Оддий 
мисол: агар сиз акангиз биллан хоккей ўйини натижаси борасида гаров 
бойлашган бўлсангиз, у тўловдан қочиб қола олмайди. Мураккаброқ мисол: 
агар сиз аксиялар харид қиладиган бўлсангиз, битим дарҳол тартибга 
солинади ва аксиялар шу ондаёқ сизга ўтказилади. Янада мураккаб бир 
мисол: пудратчи тадбиркорга мос келадиган датурий код жўнатиши билан у 
автомтик равишда тўлов олади. Чекланган смарт-шартномаларни амалга 
оширишнинг технологик воситалари ҳозирда мавжуд ва бир қанча 
платформаларда ишлаб ҳам турибди. Демак, бундай смарт-шартномалар –
уни амалга оширишнинг қонуний йўли билан автоматик равишда 
таъминланадиган, шартнома шартларини интеллектуал равишда автоматик 
ҳолда бажара оладиган, блокчйн тармоқларида мавжуд бўлган ҳамда 
дастлабки 
муҳокама 
ва 
синовдан 
ўтган 
виртуал 
қийматлар 
алмашинишинингақлли электрон технологиясидир, десак янглишмаймиз.