O’simliklar fiziologiyasi

Voyaga yetish va ko’payish bosqichi
.
Bu bosqichda o’simliklar eng hayotiy darajada bo’lib, 
shonalar, gullar, urug’lar va mevalar hosil qilish qobiliyatiga ega bo’ladi. o’simliklar rivojlanish 
xususiyatlari asosida bir yillik, ikki yillik ko’p yillik guruhlarga bo’linadi. Bularning ontogenezlari bir-
biridan keskin farq qiladi. 
Hayotida bir marta gullab va meva tuguvchi o’simliklar 
monokarpik
deyiladi. Bularga barcha bir 
yillik o’simliklar, ayrim ikki yillik o’simliklar (sabzi, karam, piyoz) kiradi. Ko’p yillik o’simliklarning 
ichida ham monokarpiklar bor. Masalan, bambuk 20-30 yil yashab 1 marta gullaydi va mevasi 
yetilgandan keyin quriydi. Meksika agavasi vatanida 8-10 yilda va Yevropada 50 yilda bir marta gullaydi 
(gul to’plamining balandligi 10 metrcha bo’lib, 1 yarim million gulchalardan iborat). O’rta Osiyo 
cho’llarida Ferula usimligi ko’p yil yashaydi. Hayotida bir marta gullaydi va nobud bo’ladi. 
Polikarp
o‘simliklar. Bular hayotida ko‘p marta gullab, meva beruvchi o‘simliklardir. Masalan 
ko‘pchilik mevali daraxtlar shular jumlasidandir. Ekologik omillardan harorat-yarovizatsiya, sutkaning 
yorug‘lik va qorong‘ulik davrini almashib ta’sir etishi-fotoperiodizm o‘simliklarning gullash jarayonida 
muhim o‘rin tutadi. 
Yarovizatsiya
- bu past harorat ta’sirida o‘simlikni gullash fazasiga o‘tishidir. Yarovizatsiya kuzgi 
o‘simliklar uchun o‘ta zarur bo‘lib odatda 1-3 oygacha davom etadi (0-7 °C). Issiqsevar o‘simliklar uchun 
10-13°C bo‘ladi. Past harorat murtak, poya va barg uchlaridagi bo‘linib ko‘payuvchi hujayralarda 
faollikni oshiradi. Ammo, hozircha ushbu holning fiziologik asoslari to‘la yechimga ega emas. 
Ayrim o’simliklar yarovizasiyasiz gullaydi. Boshqalarning gullash vaqti past harorat ta’sir 
etganda ancha tezlashadi. O’simliklar fotoperiodik ta’sirni asosan barglari orqali qabul qiladi. Chunki 
barglarda fitogormonlar uchraydi va ular to’lqin uzunligi 660 nm va 730 nm bo’lgan qizil nurlarni 
o’zlashtiradi. 
Shunday qilib, o’simliklardagi fotoperiodik xususiyatlar asosan barglari orqali sodir bo’lishi 
aniqlangandan so’ng olimlar ularning sabablarini aniqlay boshladilar. 1937 yilda M.X.Chaylaxyan 
«O’simliklar rivojlanishining gormonal nazariyasi»
ni taklif etdi. Bu nazariyada qulay fotoperiodizmda, 
o’simliklarning barglarida gullash gormoni-florigen hosil bo’ladi va u gullashga o’tishni ta’minlaydi deb 
tushuntiriladi. Keyinchalik uzun kunlik o’simliklarga gibbrellin eritmasi purkalganda ularning gullashi 
ancha tezlashgani aniqlandi (A.Lang, 1956). 1958 yilda M.X.Chaylaxyan florigen biokomponentlardan 
iborat degan gipotezasini ilgari surdi. Bu gipoteza boyicha gullash gormonlari gibberellin va 
antezinlardan iborat deb tushuntiriladi. Keyinchalik N.X.Chaylaxyan (1978) bu gipotezani tajriba orqali 
isbotlaydi. o’simliklarning gullash jarayoni boshlanishi uchun barglarda ma’lum miqdorda gibberellinlar 
va antezinlarning to’planishi shart ekanligini ko’rsatdi. Uzun kunlik o’simliklarning bargida ko’p 
antezinlar bo’lib, gibberellinlar oz bo’ladi, Shuning uchun ham uzun kunlik o’simliklar yorug’likda 
ko’proq gibberellinlarni to’playdi. Qisqa kunlik o’simliklarda esa gibberellinlar ko’p bo’lib qisqa kun 
ta’sirida ko’proq antezinlarni to’playdi va o’simliklar gullashini tezlashtiradi. Neytral o’simliklarlarda esa 
gibberellinlar va antezinlar bir meyorda to’planib boradi va barg to’qimasida ma’lum miqdorda 
to’plangandan so’ng gullash boshlanadi. Ammo antezinlarning tabiati to’liq aniqlanmagan. 
O’simliklarda ichki va tashqi omillarning ta’siri natijasida jinsiy xususiyatlarini bunday o’zgarishi 
asosan fitogormonlar sinteziga bog’liq ekanligi ko’rsatilmoqda. 1977-1982 yillarda M.X.Chaylaxyan o’z 
xodimlari bilan o’tkazgan tajribalarida bu tushunchani tasdiqladi.
Umuman, o’simliklarning ildiz tizimi sitokininlarni sintez qilib, o’simliklarning urg’ochilik 
xususiyatlarini boshqaradi. Barglari esa gibberellinlarni sintez qilib, erkaklik xususiyatlarini 
jadallashtiradi. Tashqi sharoit omillarining ta’siri natijasida esa garmonlar sintezi va ularning bir-biriga 
bo’lgan nisbatlari o’zgarishi mumkin. Natijada bu o’zgarishlar o’simliklarning jinsiy o’zgarishlariga 
sababchi bo’ladi. Gullarning urug’lanishi, ularda urug’ va mevalarning yetilish jarayonlari embrional 
bosqichda ko’rsatilgan.