1 Abituriyentlar uchun qo’llanma "beruniy" repetitorlik xizmati

 
Yadrochalar qaytadan shakllanadi.
6.
 
Sitoplazma ikkiga ajralib, o’rtasida plazmatik membrana 
shakllanadi. 
7.
 
Telofazaning oxirida sitoplazmaning ikkiga ajralishi 
(
sitokinez
- sitoplazma bo’linishi) kuzatiladi. 
Mitozning biologik ahamiyati — mitoz natijasida hosil bo’lgan har bir
yangi hujayra bir xil xromosoma to’plami va bir xil genlarga ega. Mitoz
bo’linish genetik materialning yangi hujayralarda bir xil taqsimlanishi bilan
tavsiflanadi. Mitoz natijasida hosil bo’lgan ikkala yangi hujayra diploid
to’plamga ega bo’ladi. Mitoz bo’linishsiz ko’p hujayrali organizmlarning
to’qima va organlaridagi ko’p sonli hujayralarning tuzilishi va funksiyasi-
ning doimiyligini, irsiy materialning bir xil bo’lishini ta’minlashning iloji
bo’lmas edi.
( )
MEYOZ SIKLI 
Interfaza 
(bir meyoz va ikkinchi 
meyoz o’rtasidagi 
tayyorgarlik) 
Profaza I 
Interkinez 
(meyozning birinchi 
bo’linishi va ikkinchi 
bo’linishi orasidagi holat
) 
Profaza II 
Metafaza I 
Metafaza II 
Anafaza I 
Anafaza II 
Telofaza I 
Telofaza II 
Meyozning bosqichlari va jarayonlari 
, Beruniy ATM
Bosqich nomi 
Bosqichlarda bo’ladigan jarayonlar 
Profaza I 
(xromosoma - 2n) 
(DNK – 4c) 
1.
Juft xromatidadan tuzilgan har bir xromosomalar spirallasha boshlaydi, 
yo’g’onlashib kattalashadi.
2.
Har bir xromosoma ikkita xromatiddan iborat bo’lib, sentromera yordamida 
birikkan bo’ladi.
3.
Gomologik xromosomalar o’zaro yaqinlashadi.
4.
Bir xromatidning har bir qismi ikkinchi xromatidga aniq mos tushadi.
5.
Xromosomalar bir-biriga yopishib, yonma-yon joylashadi va 
xromatidalar 
tetradasi
ni hosil qiladi. Bu hodisa kon’yugatsiya deyiladi.
6.
Konyugatsiyalashgan xromosomalar o’rtasida o’xshash qismlari, genlari 
bilan almashinadi. Bu hodisa esa krossingover deb ataladi.
7.
Profaza oxirida gomologik xromosomalar bir-biridan ajrala boshlaydi.
8.
Bu jarayonlar bilan bir vaqtda yadro qobig’i parchalanib, yadrochalar 
yo’qolib ketadi. 
9.
Sentiolalar ikki qutbga yo’naladi. 
Metafaza I 
(xromosoma - 2n) 
(DNK – 4c) 
1.
Xromosomalarning spirallanish darajasi eng yuqori ko’rsatkichga ega 
bo’ladi.
2.
Kon’yugatsiyalashgan xromosomalar juft-juft holatda ekvator tekisligi 
bo’ylab joylashadi.
3.
Sentromeraga bo’linish urchug’i birikadi. 
Anafaza I 
(xromosoma - 2n) 
(DNK – 4c) 
1.
Gomologik xromosomalarning yelkalari bir-biridan aniq ajraladi.
2.
Lekin xromatidlarga ajralmay qutblarga tomon harakatlana boshlaydi. 
Telofaza I 
(xromosoma - n) 
1.
Xromosomalar soni ikki hissa kamaygan hujayralar hosil bo’ladi.
2.
Qisqa vaqt ichida yadro qobig’i hosil bo’ladi.
3.
Interkinez davrida DNK reduplikatsiyalanmaydi.

---

52 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
(DNK – 2c)
4.
Birinchi bo’linish natijasida hosil bo’lgan hujayralar bir-biridan ota va ona 
xromosoma genlar yig’indisi jihatidan farq qiladi. 
INTERKINEZ (DNK reduplikatsiyalanmaydi) 
Profaza II 
(xromosoma - n) 
(DNK – 2c)
Mitozdagidek jarayonlar kuzatiladi, mitozdan farqi shundan iboratki, 
bo’linayotgan hujayra gaploid to’plamga ega bo’ladi. 
Metafaza II 
(xromosoma - n) 
(DNK – 2c)
Mitozdagidek jarayonlar kuzatiladi, mitozdan farqi shundan iboratki, 
bo’linayotgan hujayra gaploid to’plamga ega bo’ladi. 
Anafaza II 
(xromosoma - 2n) 
(DNK – 2c) 
Sentromera bilan birikkan xromatidlar bir-biridan ajraladi, shu vaqtdan 
boshlab xuddi mitozdagidek xromatidlar mustaqil xromosoma bo’ladi. 
Telofaza II 
(xromosoma - n) 
(DNK – c) 
Xromosomalari gaploid to’plamga ega bo’lgan ikkita hujayra hosil bo’ladi. 
Shunday qilib, meyoz natijasida har bir diploid to’plamli boshlang’ich jinsiy 
hujayraning ikki marta ketma-ket bo’linishi oqibatida 4 ta gaploid to’plamli 
yetuk jinsiy hujayralar — gametalar hosil bo’ladi. 
Meyozning biologik ahamiyati — meyoz tufayli avlodlar almashinuvi
davomida xromosomalar sonining doimiyligi o’zgarmaydi. Meyozda go-
mologik xromosomalarning juda ko’p xilma-xil variantlari amalga oshadi. Meyoz jarayonida 
xromosomalar kon’yugatsiyalashib, o’xshash qismlari bilan almashinishi natijasida irsiy 
axborotning yangi to’plami hosil bo’ladi.
( ) 
GAMETOGENEZ 

---

53 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
( ) 

---

54 Abituriyentlar uchun qo’llanma 

---

55 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
GULLI O’SIMLIKLARDA JINSIY KO’PAYISH 
Urug’li o’simliklarda erkaklik gametalarning rivojlanishi. 
1 – changchi; 2 – mikrosporotsit hujayra; 3 – mikrosporalar; 4 – chang donasi; 5 – vegetativ hujayra;
6 – generativ hujayra; 7 – spermiylar 
, Beruniy ATM
Urug’li o’simliklarda urg’ochilik gametalarning rivojlanishi. 
1 – urug’chi; 2 – megasporotsit hujayra; 3 – megaspora;
4-, 5-, 6 – mitoz bo’linish; 7 – murtak xalta; 8 – tuxum hujayra; 9 – markaziy hujayra 
( ) 

---

56 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
2-variant 
Changdon Urug’chi
EMBRIONAL RIVOJLANISHDA BLASTOMERLAR SONINI HISOBLASH 
Bo’linish № 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
Bo’linish turi M 
M 
E 
M 
E 
M 
E 
M 
E 
M 
e 
m 
E 
Blastomerlar 
soni 
2 
4 
8 
16 
32 
64 
128 256 
512 1024 2048 4096 8192 

---

57 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
O’SIMLIK VA HAYVONLARDA XROMOSOMALARNING DIPLOID TO’PLAMI 
№ O’simlikning nomi 
2n 
Hayvonning nomi 
2n 
1. O’tloq sebargasi 
10,14 
Chuchuk suv gidrasi 
32 
2. Ismaloq 
12 
Oq planariya 
16 
3. Xushbo’y no’xat 
14 
Yomg’ir chuvalchangi 
36 
4. Bodring 
28 
Chig’anoqli bog’ mollyuskasi 
24 
5. Yasmiq 
14,42 
Ot askaridasi 
2,4 
6. Floks 
14 
Daryo qisqichbaqasi 
116 
7. O’rik 
14 
It kanasi 
28 
8. Yantoq 
14 
O’rta Osiyo chigirtkasi 
23 
9. Bosh piyoz 
16 
Suvarak 
48 
10. Jag’-jag’ 
16 
Bosh biti 
12 
11. Shaftoli 
16, 32 Shaftoli biti 
12 
12. Qoraqat 
16 
Karam kapalagi 
30 
13. Rediska 
18 
Uy sichqoni 
40 
14. Lavlagi 
18 
Qunduz 
30 
15. Sachratqi 
18 
Kalamush 
42 
16. Kanop 
20 
It 
78 
17. Makkajo’xori 
20 
Tulki 
38 
18. Tarvuz 
22 
Mushuk 
38 
19. Oq akatsiya 
20, 22 Qoramol 
60 
20. Berskelet 
32 
Asalari 
16,32 
21. Каrаm 
18 
Oddiy chivin 
6 
22. Kalina 
18 
Meva pashshasi 
8 
23. Qichitqio’t 
26, 48, 52 Uy pashshasi 
12 
24. Marvaridgul 
36,38 
Zog’ora baliq 
104 
25. Otquloq 
18, 36 Mamont 
58 
26. Ko’knor 
22 
Triton (dumli amfibiya) 
24 
27. Malina 
14, 28 Ko’l baqasi 
24 
28. Oq sho’ra 
54 
Tez kaltakesak 
38 
29. Sabzi 
18 
Kryakva o’rdagi 
80 
30. Nargiz 
14, 21 Kabutar 
80 
31. Qoqio’t 
16 
Uy tovuqlari 
78 
32. Qora ituzum 
60, 72 Quyon 
44 
33. Zubturum 
14 
Echki 
60 
34. Na’matak 
16 
Qo’y 
54 
35. Oq tut 
28 
Yovvoyi cho’chqa 
38 
36. Loviya 
22 
Eshshak 
66 
37. Eman 
24 
Prjevalskiy oti 
66 
38. Bangidevona 
24 
Ot 
64 
39. Pixta 
24 
Маkаkа maymuni 
42 
40. Sholi 
24 
Shimpanze maymuni 
48 
41. Qarag’ay 
24 
Bo’ri 
78 
42. Pomidor 
24 
Qurbaqa 
22 
43. Tradeskansiya 
24 
Kvaksha 
24 
44. Lola 
24 
Kalorado qo’ng’izi 
36, 35 
45. Elodeya 
24 
Arslon 
38 
46. Qo’ng’irbosh 
28, 56 Qora kalamush 
38, 40 
47. Qattiq bug’doy 
28 
Yashil temirchak 
18 
48. Kengbargli qamish 
30 
Olabug’a balig’i 
48 
49. Gilos 
32 
Jirafa 
62 
50. Yong’oq 
32 
Salamandra 
24 
51. Nok 
34 
Dengiz cho’chqasi 
64 
52. Kungaboqar 
34 
Yumronqoziq 
36 
53. Magnoliya 
38 
Bog’ shilliqqurti 
44 
54. Yeryong’oq 
40 
lldam kaltakesal 
38 
55. Soya 
40 
Muskusli kcnguni 
22 

---

58 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
56. Oshqovoq 
40 
Ycxidna 
62 
57. Qulupnay 
42 
Oddiy opussum 
22 
58. Yumshoq bug’doy 
42 
Xaltali sichqon 
14 
59. Volfiya 
46 
Koala 
16 
60. Kartoshka 
48 
Xaltali chumolixo’r 
14 
61. Qalampir 
48 
Yo’lbars 
38 
62. Lyupin 
48 
Norka 
30 
63. Olxo’ri 
32, 48 Dengiz yulduzi 
36 
64. Misr g’o’zasi 
52 
Osiyo buyvoli 
48 
65. Astragal 
64 
Gorilla 
48 
66. Boychcchak 
72 
Scsarka 
76 
67. Madaniy tok 
72 
Kurka 
82 
68. Majnuntol 
38,76 
Tovonbaliq 
94 
69. Jo’ka (lipa) 
82 
O’noyoqli qisqichbaqa 
208 
70. Galadiolus 
90, 180 Krab 
254 
71. Dala qirqbo’g’imi 
216 
Radiolariya 
1600 
MUTATSIYALAR 
Gen mutatsiyasi. 1 – mutatsiyadan avval DNK va oqsil strukturasi; 2 – mutatsiyadan so’ng DNK va oqsil
strukturasi 

Bir purin azotli asosining ikkinchi purin azotli asosi yoki bir pirimidin azotli asosining ikkinchi pirimidin 
azotli asosi bilan almashishiga tranzitsiya deyiladi; 

Purin asosining pirimidin asosi bilan aksincha, pirimidin asosining purin bilan almashishi transversiya 
deb nomlanadi. 
Xromosoma mutatsiyalari. (Alifboning har bir harfi bitta gen deb olingan). 
Deletsiya – xromosoma o’rta qismining yo’qolishi;
Duplikatsiya – xromosomalar ayrim qismlarining ikki marotaba ortishi;
Inversiya – xromosoma ayrim qismining o’z o’rnini 180
o
ga o’zgarishi;
Translokatsiya – nogomologik xromosomalarning o’zaro ayrim bo’laklari bilan o’rin almashishi. 

---

59 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
1–normal gomologik xromosoma, 2–DE-FN-qismining deletsiyasi, 3–C–qismining dublikatsiyasi,
4–BCD-qismining inversiyasi, 5–DF–qismining inversiyasi, 6–DE–qismining inversiyasi. 
( ) 

---

60 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
MAVZUGA DOIR MASALALAR ISHLASH 
1-masala. Interfazadan (I) va mitoz bo’linishidan so’ng (II) hosil bo’lgan hujayra jami nechta hujayra 
markaziga ega bo’ladi? a) 54; b) 108; c) 27; d) 1; e) 2.
A) I-a; II-b B) I-е; II-a C) I-е; II-d D) I-d; II-e 
Yechilishi:
Hujayra bo’linishdan oldin yoki bo’linish tugagandan so’ng hujayrada faqat bitta hujayra markazi bo’ladi. 
Hujayra markazi soni interfazaning S sintez davrida ikki hissaga ortadi. Shu vaqtda esa bitta hujayrada ikkita 
hujayra markazi hosil bo’ladi. 
To’g’ri javob - C.
2-masala. Interfazaning G
1
(I), G
2
(II), S (III) davrlarida va mitoz bo’linishidan so’ng (IV) hosil bo’lgan 
hujayra jami nechta sentriola mikronaychalariga ega bo’ladi?
a) 54; b) 108; c) 27; d) 18; e) 9; 0 36; j) 72.
A) I-a; II-b; III-b; IV-a B) I-е; II-d; III-f; IV-j C) I-c; II-а; III-а; IV-c D) I-a; II-а; III-b; IV-c 
Yechilishi:
Bitta hujayra markazi sentriolasi ikkita silindr shaklidagi tanachadan tashkil topgan. Har bir silindr 9 ta 
bog’lamdan iborat bo’lib, ikkita silindrda 18 ta bog’lam bo’ladi. Har bir bog’lam uchta mikronaychaning 
tripletidan tashkil topgan. Har bir silindrda 9 ta bog’lam bo’lsa, demak, 27 ta mikronaycha, xuddi shunday 
ikkinchi silindrda ham 9 ta bog’lam 27 ta mikronaycha mavjud. Demak, bitta hujayra markazi 18 ta bog’lam, 54 
ta mikronaychadan iborat bo’ladi. Hujayraning bo’ linish vaqtida interfazaning G, davrida hujayrada sentriolalar 
soni bitta bo’ladi, S sintez davrida ikki hissa ortganda hujayrada ikkita sentriola paydo bo’ladi. Bu vaqtda 
bog’lamlar va mikronaychalar soni ikki barobarga ortadi. Bog’lamlar soni 36 ta, mikronaychalar soni 108 tagacha 
ko’payadi. G
2
davrida ham xuddi shu holat saqlanadi. Hujayra bo’linishi tugagandan so’ng hujayrada yana bitta 
sentriola bo’lib qoladi. 
Demak, to’g’ri javob-A.
3-masala. Kaputsin (1) va qalampir (2) ning somatik hujayrasida interfazaning G
1
(a), G
2
(b) va S (c) 
davrlarida nechtadan triplet bog’lam bo’ladi? 
I-18; II-9; III-27; IV-54; V-108; VI-36; VII-72; VIII-0 
A) 1-a-I; b-VI; c-VI; 2-a-I; b-VI; c-VI B) 1-a-I; b-VI; c-VI; 2-a-VIII; b-VIII; c-VIII 
C) 1-а-III; b-V; c-V; 2-а-III; b-V; c-V D) 1-a-II; b-I; c-VI; 2-a-VIII; b-VI; c-VII 
Yechilishi:
Triplet bog’lamlar soni interfazaning uchta davrida qanday bo’lishi ikkinchi test tahlilida aytib o’tildi. 
Lekin bir narsani e’tibordan qochirmang: ko’pchilik o’simlik va suvo’tlarida hujayra markazi yo’q, shuning uchun 
ularda interfazaning uchta davrida ham 0 ga teng deb olinadi. Kaputsin hayvon bo’lgani uchun uning 
hujayrasida bitta hujayra markazi mavjud. Interfazaning G
1
davrida 18 ta triplet bog’lam, S davrida 36 ta, G
2
davrida ham 36 ta bo’ladi. Qalampir o’simlik bo’lgani uchun unda yo’q, ya’ni 0 ga teng deb olamiz. 
To’g’ri javob -B.
4-masala. Shimpanzening somatik hujayrasida interfazaning sintez davridagi sentriola mikronaychalari 
(a) va autosoma xromosomalari tarkibidagi DNK (b) sonini ko’rsating.
A) a-54; b-96 B) a-108; b-48 C) a-54; b-46 D) a-108; b-92 
Yechilishi:
Interfazaning sintez davrida sentriolalar soni ikki hissa ortadi, shuning uchun sentriola mikronaychalari 
soni 108 ta bo’ladi. Shimpanzening somatik hujayrasida xromosomalar soni 48 ta bo’lib, sintez davrida DNK 
reduplikatsiyasi natijasida DNK soni ikki hissaga ortadi, bunda 96 taga yetadi. Ammo autosoma xromosomalari 
tarkibidagi DNK sonini topish uchun 48 ta xromosomadan 46 tasi autosoma ekanligini aniqlab, undagi DNK soni 
ikki hissa ko’p deb olamiz, shunda 92 ta DNK borligi ma’lum bo’ladi.
To’g’ri javob-D. 
5-masala. Qalampirning somatik hujayrasida interfazaning G
2
davrida xromosomalar (a), DNK (b) va 
triplet bog’lamlar (c) sonini ko’rsating. 
1) 24; 2) 48; 3) 96; 4) 18; 5) 36; 6) 0.
A) a-2; b-3; c-5 B) a-1; b-2; c-4 C) a-2; b-3; c-6 D) a-2; b-2; c-6 
Yechilishi:
Qalampirning somatik hujayrasida 48 ta xromosoma mavjud bo’lib, interfazaning G
2
davrida xromosomalar 
soni 48 ta, DNK ikki hissa ortishi hisobiga 96 ta, triplet bog’lamlar soni 0 ta bo’ladi, chunki o’simliklarda hujayra 
markazi bo’lmaydi. 
6-masala. Kaptar tana hujayrasida 39 juft autosoma bo’ladi. Kaptar hujayrasi xromosomalariga nisbatan 2 
barobar kаm xromosomaga ega bo’lgan uy sichqoni tana hujayrasida interfazaning G
2
davridagi hujayra 
yadrosida nechta DNK bo’ladi? 
A) 40 B) 80 C) 78 D) 41 
Yechilishi:
Kaptar tana hujayrasida 39 juft, ya’ni 78 ta autosoma bo’lsa, 2 ta jinsiy xromosoma, jami 80 ta 
xromosoma bo’ladi. Uy sichqonida esa kaptar hujayrasi xromosomalariga nisbatan 2 barobar kam xromosomaga 

---

61 Abituriyentlar uchun qo’llanma 
bo’lsa, demak, unda 40 ta bo’ladi. Uy sichqonining mitoz sikli bosqichlarida xromosomalar va DNK soni qanday 
bo’lishini jadval orqali ifodalaymiz. 
Uy sichqoni 
Mitoz sikli 
Xromosomalar 
soni (n) 
DNK yoki 
xromatidalar 
soni (c) 
Interfaza davrlari
1 
G
1
sinteziga tayyorgarlik davri 
40 
40 
2 
S – sintez davri 
40 
80 
3 
G
2 – 
sintezdan keyingi davri
40 
80 
Mitoz bosqichlari
I 
Profaza
40 
80 
II 
Metafaza 
40 
80 
III 
Anafaza 
80 
80 
IV 
Telofaza 
40 
40 
To’g’ri javob:
B. 
7-masala. Uy pashshasining somatik hujayrasida xromosoma soni drozofilaga nisbatan 4 taga ko’p bo’lsa, 
shu hujayra siklining anafaza bosqichida qutblarga nechtadan xromosoma tarqalishini aniqlang. 
A) 32 B) 48 C) 12 D) 24 
Yechilishi:
Drozofila pashshasining somatik hujayrasida 8 ta xromosoma mavjud. Uy pashshasining 
somatik hujayrasida 4 ta ko’p bo’lsa, demak, 8+4=12 ta xromosoma mavjud ekan. Uy pashshasining hujayra 
siklida xromosomalar holatini jadvalda ifodalab chiqamiz. 
Uy pashshasi 
Mitoz sikli 
Xromosomalar 
soni (n) 
DNK yoki 
xromatidalar 
soni (c) 
Interfaza davrlari
1 
G
1
sinteziga tayyorgarlik davri 
12 
12 
2 
S – sintez davri 
12 
24 
3 
G
2 – 
sintezdan keyingi davri
12 
24 
Mitoz bosqichlari
I 
Profaza
12 
24 
II 
Metafaza 
12 
24 
III 
Anafaza 
24 
24 
IV 
Telofaza 
12 
12 
To’g’ri javob:
С.
8-masala. 3. Uy tovug’ining xromosomalari to’plami n-39 bo’lsa, uning teri hujayrasida reduplikatsiya 
jarayonidan so’ng xromosomalari soni nechta bo’ladi? 
A) 78 B) 195 С) 117 D) 156 
Yechilishi:
Uy tovug’ining gaploid to’plami n-39 ta bo’lsa, diploid to’plami 2n-78 ta bo’ladi. Teri hujayrasi 
yadrosida 78 ta xromosoma bo’ladi. Teri hujayrasi yadrosida reduplikatsiya jarayonida DNK miqdori ikki hissa 
ortadi. Ya’ni har bir xromosoma tarkibida ikki hissa ko’p DNK hosil bo’ladi. Reduplikatsiyadan so’ng faqat DNK 
miqdori ortadi, lekin xromosomalar soni o’zgarmaydi. Teri hujayrasining siklida xromosomalar holatini jadval 
orqali izohlaymiz. 
Uy tovug’i 
Mitoz sikli 
Xromosomalar 
soni (n) 
DNK yoki 
xromatidalar 
soni (c) 
Interfaza davrlari
1 
G
1
sinteziga tayyorgarlik davri 
78 
78 
2 
S – sintez davri 
78 
156 
3 
G
2 – 
sintezdan keyingi davri
78 
156 
Mitoz bosqichlari
I 
Profaza
78 
156 
II 
Metafaza 
78 
156 
III 
Anafaza 
156 
156 
IV 
Telofaza 
78 
78