O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

 Nutqning ifodaliligi ustida ishlash
. Nutqning ifodaliligi ustida 
ishlashda og’zaki nutq uchun ifodalilikning intonatsion vositalaridan 
to’g’ri foydalanish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun tarbiyachi 
o’z nutqida urg’ularni to’g’ri ishlatish, ovoz tezligi va kuchini 
o’zgartirish bilan so’zlarning mazmunini ajratish, to’xtamlardan nutqda 
ovozni vaqtincha to’xtatish, ovoz balandligini o’zgartirish ustida mashq 
qilish lozim. Intonatsiya nutqni jonli, jo’shqin qiladi, fikrni to’liq va 
tugallangan holda bayon etishga yordam beradi. Har bir tarbiyachi 
nutqning yuqoridagi sifatlariga ega bo’lishi uchun bir qancha 
mashqlarni bajarishi kerak. Chunonchi: 
1. Jumlalarni o’qishda ovoz yordamida ayrim so’zlarni ajratib 
ko’rsatish. 
2. Maqol, matallardagi asosiy mazmunni ifodalovchi so’zlarni 
baland ovoz bilan ajratib o’qish. 
3. She'r, hikoya, ertak, maqol, matallarni kerakli o’rinlarda 
to’xtamlarga rioya qilgan holda o’qish. 
4. Jumlalarni ovozni goh baland, goh past qilib o’qish. 
5. Tez aytishlarning nutq tempini o’zgartirib oqish. 
6. Tanish she'rni turli ovoz balandligida o’qish. 
7. Maqol, tez aytishlarning nutq tempi va balandligini o’zgartirib 
oqish. 
Tarbiyachiga so’z ustida ishlashda, grammatik vositalardan ,to’g’ri 
foydalanishga o’rgatishda turli lug’atlar, ma'lumotnomalar, metodik 
ko’rsatmalar, darslik va qo’llanmalar yordam beradi. Tarbiyachi o’z 
lug’atini boyitishda mashqlar, matallar va tez aytishlarni, she'r va so’z 
o’yinlarini yod olishi katta ahamiyatga ega. Shuningdek, o’zbek tilidagi 

---

112
sinonim, antonim, omonim, paronim so’zlarni o’rganib olish tarbiyachi 
lug’atini boyitadi. 
Shunday qilib, tarbiyachi nutqidagi so’zlar aniq tanlansa, jumlalar 
grammatik tomondan to’g’ri bo’lsa, undagi fikrlar oddiy, aniq, ravshan 
bo’lsa, izchil ketma-ketlikda bayon etilsa, bolalarning yoshi va psixik 
xususiyatlari hisobga olinsa, bunday nutq bolalar tomonidan osonlik 
bilan idrok qilinadi va ular uchun tushunarli bo’ladi.