Tarixiy geografiya va kartografiya

Diplomatika 
(yunoncha diploma-ikki buklangan hujjat) — yordamchi tarix 
fani bo‘lib, tarixiy hujjatlar va yozishmalami o‘rganadi. Diplomatika XIV-XV 
asrlarda ilmiy asosda rivojlana boshladi va bu jarayon XIX asrga qadar davom etdi. 
Diplomatikadamaxsus tarmoqlar.
imperator va qirollar yorliqlari diplomatikasi, 
papalar yorliqlari diplomatikasi, shaxsiy hujjatlar diplomatikasi shakllandi. Mazkur 
hujjatlar orqali siyosiy-tarixiy geografiyaga oid ma’lumotlarni qo‘lga kiritishimiz 
mumkin. O`zbekistonda asosiy diplomatika hujjatlari O`zbekiston Markaziy 
Davlat Arxivi va FA Sharqshunoslik institutida to‘plangan. 
Metrologiya 
(yunoncha metron-o'lchov, logos-ta’limot) - o‘lchovlar, 
ulaming bir xilligini ta’minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka 
erishish yo'llari haqidagi fan. Tarixiy metrologiyada asosan, o‘tmishdagi, ayniqsa, 
turli davrlarda aholining xo'jalik munosabatlarida mavjud bo'lgan xilma-xil o'lchov 
birliklari hozirgi zamonaviy metrik o'lchovlar tizimiga aylantiriladi. Bu orqali esa 
iqtisodiy tarixiy geografiyaga doir ma’lumotlar yanada oydinlashadi. 
Numizmatika 
(lotincha numisma-tanga) — yordamchi tarix fani bo'hb, 
tanga-chaqalar va pul munosabatlari tarixini 
tangalar,tanga-chaqalar
yordamida 
o'rganadi. Tangalarni to'plash (kolleksiyasi) XIV asrdan boshlangan. Numizmatika 
fan sifatida XIII asrda paydo bo'lgan. Numizmatik materiallar yordamida siyosiy, 
iqtisodiy-tarixiy geografiyaga doir ma’lumotlarga ega bo'lishimiz mumkin. 
Tangalarda u zarb etilgan joy va uning qiymati, qachon va qaysi hukmdor yoki 

---

11 
podsho tomonidan zarb etilganligi o'sha davrga doir siyosiy va iqtisodiy 
bilimlarimizni boyitadi. 
O'zbekistonda yozma yodgorliklaming aksariyati arab yozuvida bo'lganligi 
sababli arab paleografiyasi bir qadar rivojlangan. Tarix fanining muhrlami 
o'rganuvchi yordamchi sohasi 
sfragistika
(yunoncha sphragis-muhr) XVIII asrda 
diplomatikaning bo'limi sifatida shakllana boshlagan. Uning vazifasi hujjatlami 
tasdiqlash hamda ulaming haqiqiyligini aniqlashdan iborat bo'lgan. XIX asr 
oxiridan sfragistikaning qadimgi davlat muassasalarining shakllanishi va 
rivojlanishi tarixini o'rganadigan fan sifatida yangi davri boshlangan. Sfragistika 
davlat apparatidagi islohotlami aks ettiruvchi muhrlami xronologik tavsiflash 
asosida rivojlanib bordi. Sfragistika materiallari 
tarixiy-geografik
ma’lumotlami, 
geraldika, numizmatika,onomastikani
o'rganishda, qadimgi arxivlami aniqlashda 
muhim manbadir. O'rta Osiyoda muhrlar shahar hokimi, mingboshi, noib, qozi, 
mufti muhri va boshqalaiga bo'lingan. 
Xronologiya 
(yunoncha xronos-vaqt va logos-ta’limot) - vaqt o'lchovlari 
haqidagi fan. U 2 xil xronologiyaga bo'linadi: 1) 
astronomik
(matematik) 
xronologiya
; 2) 
texnik
(tarixiy) 
xro-nologiya.
Astronomik xronologiya — osmon hodisalarini turli astronomik vaqt 
doirasida o'rganadi. Tarixiy xronologiya - yordamchi tarixiy fan bo‘lib, yozma va 
arxeologik manbalardagi aniq vaqtlami o'rganadi. Qadimdan xalqlar tabiat 
hodisalarini kuzatib, qiyin matematik hisob-kitob orqah vaqtni o‘lchashgan. 
Qadimdan xalqlar Oy, Quyosh, Oy-Quyosh kaledarlaridan foydalanishgan. Bu 
kalendarlardagi vaqtlami hozirgi kalendarga ko'chirish va tarixiy voqealar, muhim 
jang va qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan sanalami to‘g‘ri aniqlash uchun ham 
xronologiya fani qonun-qoidalaridan foydalaniladi.