Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

SAYYOH” ASARIDAGI LUG‘AVIY SINONIMLARNING PRAGMATIK 
TALQINI 
 
To‘xtasinova Naimaxon Raxmonjon qizi 
Andijon davlat universiteti Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim 
yo‘nalishi 3-bosqich talabasi 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada sinonimlarning pragmatik tadqiqini 
pragmatist Begijon Ahmedovning “Sayyoh” qissasi misolida ochib berildi.
Kalit so‘zlar: 
pragmatik sinonimiya, konseptsiya, kognitiv ishoralar.
Аннотация: 
В данной статье прагматическое исследование синонимов 
раскрывается на примере рассказа прагматика Бегиджона Ахмедова 
«Путешественник».
Ключевые слова: 
прагматическая синонимия, концепт, когнитивные 
сигналы.
Annotation:
 In this article, the pragmatic study of synonyms is revealed on 
the example of the story "Traveler" by pragmatist Begijon Ahmedov.
Keywords:
 pragmatic synonymy, concept, cognitive cues.
Leksik sinonimlar bu so‘zning ma’nosi bilan yaqin yoki bir xil, ular bir xil 
konsepsiya deb ataladi. Ularning pragmatik talqinida esa ma’no tomondan bir xilligi, 
o‘zaro paradigmada erkin almashinishi, uslubiy o‘xshashligi va kontekstual-matniy 
bog‘liqlik kabi asoslar orqali tadqiq etiladi.
Hozirgi kunda ko‘plab ijodkorlar yaratgan badiiy matnlarni kognitiv tadqiq 
etish kuchaydi. Natijada ijodkorlarning ham badiiy, ham poyetik, ham lingvistik 
qirralariga baho berilmoqda. Serqirra ijodkor talaygina. Shunday ijodkorlardan biri 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
24 
pragmatist Begijon Ahmmedov o‘zining “Sayyoh” asarida inson tafakkurining 
ikkinchi qatlamiga ta’sir etuvchi ma’nolar marjonini tuzganki, uni tushunib, anglab 
yetgan inson pragmatik jihatdan bezanadi. Yozuvchi o‘z asarlarida shunday so‘zlarni 
qo‘llaydiki, ularning ma’no tuzilishidagi semalari orqali yuzaga kelgan nutqiy 
sinonimlar (hozirgi tilshunoslikda pragmatik sinonimiya deb atalmoqda) matnning 
ko‘p qavatli mazmundorligini kuchaytiradi. M.; - Men seni bekorga “yomon 
bolasan”, demaymanda! Ishqilib, yaxshi bo‘lib qaytgin. Ayiqlaringa salom ayt, 
bizdan. “Hayotga” qachon qaytasan innaykeyin? [B. Ahmedov. Sayyoh. 14-bet]. 
Dadasining orzusi o‘g‘li Anvarning katta amaldor bo‘lib yetishganini ko‘rish edi. 
Shu sababmi, uni erkalatibmi hovliqib ketmasin, debmi, hoynahoy, kezi kelsa-
kelmasa, Anvarni, “Sen yomon bolasan”, deb qo‘yar edi.
Ushbu matnda “yomon bolasan”, “Hayotga” kabi leksik so‘zlar orqali 
pragmatik ma’no yuzaga kelgan.
Chunki “Yomon bola” so‘zida zohiriy jihatdan qiliqlari yaxshi bo‘lmagan bola 
tushuniladi va “Yaxshi bola” ga antonomik munosabatni anglatadi. Yozuvchi ustalik 
bilan bu so‘zning botiniy ma’nosiga ishora qiladiki, natijada “Yomon bola” 
birikmasi, “Yaxshi bola” birikmasiga sinonim bo‘lib qoladi.
“Hayotga qaytmoq” birikmasining zohiriy ma’nosi kasal bo‘lib, o‘lim 
to‘shagida yotgan insonni tuzalib qolishini anglatadi.
Yozuvchi bu birikmaning pragmatik ma’nosidan mohirona foydalanib, 
Anvarning otasi tilidan “hayotga” qachon qaytasan? Birikmasi orqali “Hozirda 
yashayotgan hayoti hayot emasligini” ifodalab, lug‘aviy pragmatik sinonimiyani 
yuzaga keltirmoqda. Yozuvchi botiniy pragmatik ma’nosiga e’tiborni qaratadi va 
insonni o‘ylashga, tafakkur qilishga undaydi.
Yozuvchi har bir so‘zning ma’no semalariga sinchkovlik bilan e’tibor beradi. 
Har bir so‘zni “porchinlab”, shu so‘zdan boshqa so‘zni qo‘llab bo‘lmasligiga ishora 
qiladi: 
O‘zingni topgach, oldimga kel! Qolgan gapni o‘shanda gaplashamiz. 
Tushundingmi “o‘qimagan”. [“Sayyoh” 76-bet].
- Bir o‘zingiz bu baland tog‘larda qanday yurasiz? 
- Birinchidan bu sening ishing emas, - dedi cho‘rt kesib Anvar.
- Ikkinchidan yurasiz emas, qanday yashaysiz? Deb so‘rang to‘g‘riroq 
bo‘lardi, o‘qimagan? [“Sayyoh” 17-bet].
Ko‘rinib turibdiki “yurasiz” va “yashaysiz”, “o‘qimagan” so‘zlarining ma’no 
strukturasida, ya’ni semalarida o‘ziga xos mazmuniy nomutanosiblik mavjudligini 
yozuvchi ilg‘agan va “yashaysiz” so‘zida mazmundorlik kuchli bo‘lganligi uchun 
shu so‘zdan foydalanishni ma’qul topgan. Ayniqsa “o‘qimagan leksemasi orqali 
“Hakim ota” va”Anvarni” antonomik munosabat orqali, leksik sinonimga aylanib 
qolayapti.

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
25 
Yozuvchi falsafiy mushohadasini ham muayyan qobiqqa o‘rab, “Kosa tagida 
nim kosa” tamoyili asosida ifodalaydi:.. quyosh yaratgan zimmasiga ortgan 
vazifasini ado etar ekan, nimadandir uyalganday qizargan holda bota boshladi. Balki 
u yer yuzidagi ongli maxluqlarni qilgan gunohlarini, yashash tarzini ko‘rib 
uyalgandir? Mavlono Rumiy hazratlari (boshqa aybini berkitishda tun kabi bo‘l) 
deganlarida inson qalbini tarbiyalash barobarida kun va tun hikmatini ochib bergan 
bo‘lsalar ne ajab. [“Sayyoh” 20-bet].
Ushbu matnda “Kun” va “Tun” so‘zlarini kontrast qo‘llash orqali lug‘aviy 
sinonimning pragmatik mazmuni hosil qilingan. Kun yorug‘lik, ochiqlik kabi 
konnotativ ma’no va sutkaning bir qismi - kunduzi kabi leksik ma’no ifodalaydi.
Tun - qorong‘ulik, zulmat kabi konnotativ ma’no va sutkaning bir qismi, 
kechasi kabi leksik ma’no anglatadi.
Yozuvchi “Tun” so‘zining pragmatik ma’noda qo‘llab, ijobiy ma’modagi 
mazmunni yuklaydi. Turli xil gunoh ishlarni yashiruvchi, parda tarzidagi pragmatik 
ma’noga moslashtiradi. Quyosh nurini birday, teng sochishini tasvirlar ekan, 
Mavlono Ogahiyning 
“Ey shoh, karam aylar chog‘i teng tut yomonu yaxshini,
Kim mehr nuri teng tushar vayronu obod ustina” 
baytini esga soladi.
Lug‘aviy sinonim qatordagi so‘zlar tushunchaning belgisini turli daraja bilan 
ifodalashi mumkin. Sinonimik qatordagi ba’zi so‘zlar belgini normal daraja bilan 
(neytral) ifodalasa, ba’zilari kuchli darajasini ko‘rsatishi mumkin; ayrimlari belgini 
kuchsiz daraja bilan ham ifodalaydi. M. ; “Do‘stlik uchun ich! Bizni hurmat qilsang, 
ich! Erkak bo‘lsang ich!” deya achchiq va o‘ta tahir, bu safar negadir qo‘lansa tezak 
hidi kelayotgan aroqni ichishga zo‘rlab, irjayishar edi (ideografik sinonimlar) 
[“Sayyoh” 12-bet] gaplarida fikrlar oppozitsiyasi orqali o‘ziga xos tasvir yasaydi. 
Yozuvchi “achchiq va o‘ta tahir “so‘zlarini qo‘llash bilan kifoyalanishi mumkin edi, 
lekin yozuvchi “tezak hidi” lug‘aviy sinonimi (belgining kuchli darajasi) orqali 
o‘quvchini mantiqiy fikrlashga undaydi hamda tasavvur doirasini kengaydiradi. 
Ushbu matnda lug‘aviy sinonimlarni ketma-ketlikda qo‘llash orqali pragmatik 
mazmun hozil qilingan.
Sinonimik qatordagi so‘zlar nutqning biror turiga, uslubiga xosligi jihatidan 
ham o‘zaro pragmatik farqlanishi mumkin. M. ; Vatanparvarlik Hissiyotlarning 
portlashi emas, balki umr davomida bir maromda oquvchi sodiqlikdir. [“Sayyoh” 
163-bet] 
Yozuvchi falsafiy mushohadasini ham muayyan pragmatik qobiqqa o‘rab, 
inson vataniga sodiqligini “ bir maromda oquvchi” lug‘aviy sinonimi orqali mohirlik 
bilan ifodalay olgan. “Sodiqlik” yoki “Vatanparvarlik” ottenkasini o‘zini qo‘llash 
juda kuchsiz pragmatik ma’noni yuzaga keltirgan bo‘lar edi.

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
26 
Yozuvchining mahoratini sinonimlarni to‘g‘ri qo‘llay olishi orqali ham sezish 
mumkin.
Bunday kognitiv ishoralar “Sayyoh” qissasida xilma-xil va rang-barang 
hamda turli pragmatik ma’nolarga boy.
Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki lug‘aviy sinonimlar pragmatikasi ham 
asar uchun muhim ahamiyat kasb etar ekan ularni o‘z o‘rnida qo‘llanishi ham 
muhimdir.
Asarni o‘qir ekanmiz, unda ulkan ilmlar (tarix, etnografiya, geologiya, 
biologiya, kimyo, zoologiya, botanika, arxeologiya, prixologiya, adabiyot, 
geografiya...), betakror ishoralar, nozik ma’nolar ummoniga o‘xshashligini his 
qilamiz. Bu ummon bag‘rida juda ko‘p ma’noli boylik yashiringan, bunday ma’noli 
boylikni tanib, undan bahramand bo‘lish uchun hazrat Navoiy aytganiday “G‘avvos” 
bo‘lishimiz kerak.
Begijon Ahmedovning “Sayyoh” qissasidagi ilmiy va badiiy mazmunni 
shunchaki, o‘qish bilan o‘qib bo‘lmaydi. Unga maxsus tayyorlanish kerak. Biz faqat 
lug‘aviy sinonimlar haqida fikr bildirdik, holos. Asarni hali ko‘p jihatlarni 
antroposentrik nazariya asosida paradigma va maydon butunliklarini ajratish 
tamoyili asosida o‘rganilsa, tilshunosligimiz uchun qimmatli materiallar beradi.
Mazkur maqoladan kelgusida referat va kurs ishlari yozishda, mavzu bo‘yicha 
nomzodlik ishi olib borishda foydalanish mumkin. Chunki lug‘aviy sinonimiya 
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uni atroflicha tadqiq etish o‘zbek 
tilshunosligida antroposentrik nazariya sohasida yaratilayotgan ishlar uchun boy 
manba sifatida xizmat qila oladi.