|
6.2. Марказий Осиё давлатларининг ижтимоий-экологик муаммолари
Тожикистон Марказий Осиѐ минтақаси ижтимоий экотизимида муҳим урин
эгаллайди.
Республика ҳудудида 3 мингдан купроқ музликлар булиб, энг катта Федченко музлиги
ҳам шу ерда жойлашган. Бу ҳудудидаги ичимлик сувлар йилига 110-115 миллиард м^ни
ташкил этади. Бундан ташқари водийдаги туманларда кенг майдонлар гуза билан банд.
Руза етиштиришда куп микдорда (гектарига 50кг) пестицидлар ишлатилади, бу эса
табиатга булган антропген таъсирнинг жуда ѐмонлигидан далолат беради. Республикада
йирик шаҳарлар атроф-муҳити ҳолати мураккаб вазиятдадир. Ташландик; ерлар, даре
этаклари, қишлоқ жойлар, тог этакларини жадал узлаштириш усимлик табиий
қатламини ва ҳайвонат дунѐсини жиддий узгартирди. Ҳайвонат ва усимлик оламини илк
марта руйхатдан утказиш буни тасдикдади. Шу нарса аникдандики, антропоген кучлар
таъсирида Тожикистондаги умуртқасиз х;айвонларнинг 58 тури баликдарнинг 49
туридан 4 тури тула йуқолиб кетиш арафасида. Судралиб юрувчиларнинг 50 фоизи ѐки
44 туридан 21 тури, қушларнинг 10 турдан купрори (350 турдан) йуқолиб кетди. Сут
эмизувчилардан роппа-росса 50%и (84 туридан 42 таси) йуқолиб бормокда. Бу ѐввойи
ҳайвонлар ва усимликлар экологиясини урганишни кенгайтириш ва чуқурлаштириш
заруратини келтириб чиқарди. Бу та1Дқиқотлардан хулоса шуки, Тожикистондаги
қуриқхоналар ва муҳофаза жойларини катталаштириш керақ
Тожикистонда 3 та йирик - «Тигровая балка» «Рамит» «Дашти-қум)) TOF
қ"уриқхонлари ва 15 та муҳофаза қилиш масканлари мавжуд. Жадал саноат
ифлосланиши юз берган туманларда умумий тизимда техника воситалари билан бирга
дов-дарахтлар муҳим рол уйнайди.
Ҳозирги пайтда Тожикистон Фанлар академияси ботаника институти
мутахассислари бу борада муайян ишларни амалга оширмокда.
Тожикистон Республикасида экологик вазият хилма-хил булган туманлар анча куп.
Энг мураккаб экологик вазият Хисор водийсида вужудга келган. Шу ердаги Турсунзода
шаҳрида жойлашган алюминий комбинати Хисор водийсининг шарқий қанотидан то
унинг гарбий қанотигача, Узбекистон Республикаси Сурхондарѐ вилоятининг Сариосиѐ
ва Узун туманларигача булган масофадаги сув, тупроқ ва атмосфера ҳавосининг узининг
чиқиндилари билан ифлослантирмокда. Корхона чиқараѐтган газлар ишлаб чиқаришда
45
фтоғ бирикмаларининг мавжудлиги нафақат инсон, балки уй ҳайвонларининг соглигига,
усимликларга жуда катта зарар етказмокда.
Туркманистон ҳам Марказий Осиѐ минтақавий ижтимоий экотизимининг бир
қисми сифатида кейинги 4 йил мобайнида кенг миқѐсли узгаришларга учради.
Узунлиги 1100 км Қорақум каналининг к;азилиши 710минг гектар янги ерларни
узлаштириш имконини бермокда. Амалда 510 минг тонна пахта, шу жумладан, 300 минг
тонна 1-навли ингичка тола пахта олинмокда, 244 минг тонна сабзавот, 124 минг тонна
узум етиштирилмокда. Канал қурилган минтақада қишлоқ хужалиги ишлаб чиқариши
ялпи ҳажми 1 миллиард 167 миллион сумни ѐки республика қишлоқ хужалиги ялпи
ишлаб чиқариши ҳажмининг 47,4%ини ташкил қилмокда. Канал асосида юзага келган
экотизимлар юксак махсулдорлик ва иқтисодий самарадорликка эга. Шуни айтиш
керакки Марказий Осиѐ минтақасида сурориладиган бошқа жойлардан бу жой 1,5 марта
юқоридир.
МДҲ мамлакатлари орасида Туркманистон газ қазиб олиш буйича 2-уринда туради. Бу
ҳудудда йилига 14, миллион куб метр туз хом ашѐси қайта ишланади. Аммо
Республикада экологик вазияти ута мураккаб булган районлар мавжуд. Мамлакат
жанубидаги Дашҳовуз вилоятида Орол денгизи ва оролбуйи ҳудудига хос муаммолар
кенг тарқалган.
Шуларнинг асосий қисми ичимлик сувининг етишмаслиги ҳамда оқава сувлар
микдорининг куплиги билан борланган.
Туркманистоннинг гарбида
экологик вазиятнинг шаклланишига нефтни қазиб
олувчи ва уни қайта ишлаш ва кимѐвий саноатнинг ривожланганлиги катта таъсир
қилади.
Худди шундай экологик вазият Лирий вилоятида ҳам мавжуддир. Бу ерда экологик
вазиятнинг барқарорлашида йирик табиий газ конларининг ишлаши ҳамда йулдош
газларнинг очиқ ҳавода доимий равишда ѐндирилиши асосий уринни эгаллайди.
Мамлакатнинг Туркманобод вилояти атроф мух;итининг узгариши шимолда
нефтни қайта ишлаш комплексининг фаолияти, жанубда Гаудан, Керки районларида
олтингугурт, полиметалл ва бошқа фойдали қазилма конларининг ишлаши билан
белгиланади. Умуман олганда Туркманистон Республикасида Бекдаш-Челекен, Небит-
Даг, Кум-Даг, Мори-Тажон, Гаурлан-Керки, Туркманобод-Нефтезаводск районларида
мавжуд экологик вазият қониқарли эканлигини таъкидлаб утиш зарурдир.
Қозористон Республикасида ер сув ресурслари ва атмосфера ҳавоси ифлосланган
районларга саноати, айниқса, тоғ-кон, рангли ва i^opa металлургия саноати,
электроэнергетика тармоги ривожланган. Шарқий Қозористон (қуррошин-руҳ мис
саноати), Повлодар (кумир, нефтни қайта ишлаш саноати, электроэнергетика), Қустанай
(
ТОҒ
-
КОН
саноати), Караганда (кумир саноати, қopa металлургия), Жезқазган (кимѐ
саноати), Шимкент (асосий кимѐ, рангли металлургия), Актуба {қора металлургия),
Туррай (рангли металлургия), Ажирау (нефть-газ саноати, нефтни қайта ишлаш),
Мангистау (атом электроэнергетикаси, нефть саноати, рангли металлургия) вилоятлари
киради. Шуларнинг ишлаб чиқаришидан экологик вазият энг мурккаб булган
вилоятларни шарқий Қозористон, Павлодор, Қараранда, Жезгазган, Мангистау ва
Туррай вилоятлари ташкил этади. Қозористонда шамол эрозияси кенг тарқалган. Шамол
эрозияси натижасида асосий экин - баҳорги бурдой ҳосилдорлиги 30-40 %га қисқариб 8-
10 центинердан ошмайди.
«Экологик танглик» ҳолати Марказий Осиѐ минтақасининг жуда куп қисмларига
хосдир. Бу уринда, айниқса, Қ
ОЗОРИСТОН
ажралиб туришлигини таъкидлаб утиш
зарзфдир.
46
Қирризистон Республикасида экологик инқироз ҳолатк Иссиқкул водийсида ҳамда
жанубда Майли сув дарѐси водийсида ва кумир қазиб олинадиган районларда
кузатилмокда. Майли сув дарѐсининг юқори қисмида радиоактив чиқиндилар
сакданаѐтган «қабристонлар» нафақат Қирризистон, балки Узбекистонга ҳам катта хавф
тутдирмокда.
Кумир конлари жойлашган Қизил-қия ва Сулукта шаҳарлари ва уларнинг атрофи
ҳудудларида ҳам мураккаь экологик вазият. Шунга укшаш вазият симоб конлари
жойлашган Хайдаркон, сурма метал қазиб олинадиган ва қайта ишланадиган Қадамжой
шаҳарчаларида х;ам мавжуддир.
Шундай қилиб, Марказий Осиѐ минтақаси ва унда мавжудбарча давлатларни
экологик вазияти мураккаб булган дунѐрайонлари қатоғига қушиш мумкин. Энг
афсусланарли жойишундан иборатки, минтақадаги экологик вазият амалга
оширилаѐтган қатоғ амалий тадбирларга қарамасдан ѐмонлашишдадавом этаяпти. Бу
аҳоли сони тез суръатлар билан усаѐтганминтақада умумий
ижтимоий-сиѐсий
вазиятни ҳам барқарорлаштириш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
