Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

b) tarixiy so‘zlar.
 
O‘tmishda bor bo‘lgan narsa va tushunchalarning nomini 
bildirgan, ammo hozirda eskirib qolgan so‘zlardir. Jamiyatda sodir bo‘lgan 
o‘zgarishlarni o‘zida aks ettira olmagan so‘zlar iste’moldan chiqib ketadi. Bu 
jarayon adabiy tilga nisbatan shevalarda sekinlik bilan o‘tadi. Chunki shevalarda 
so‘zlarning eskirishi, yangi so‘zlarning kirib kelishi tez sodir bo‘lmaydi. Tarixiy 
so‘zlar ko‘pincha moddiy va ma’naviy hayot, turmush, davlat tuzilishi , din, urf-
odatlar, turli lavozimlar, unvonlar, kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or buyumlari, qurol-
asboblar bilan aloqador bo‘lib, jamiyatdagi ro‘y bergan o‘zgarishlar bilan bog‘liq 
ravishda ularning nomlari ham davr o‘tishi bilan eskiradi, ular o‘rnini boshqa 
so‘zlar egallaydi. Xorazm qipchoq shevalaridagi istorizmlarni turli sohalarga oid 
so‘zlar doirasida uchratish mumkin:
1. Qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikga oid so‘zlar:
kündä (omoch), zämbärchi 
(zambil bilan mahalliy o‘g‘it tashiydiganlarga nisbatan ishlatiladi), digir 
(charxpalakning suv chiqaradigan ko‘zasi), vahim (vaqf qilingan yer yoki narsa) va 
hakazo.
2. Suv chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar:
 
kündä (juvozning yerga 
ko‘milib turgan qismi), arish (kundaga bog‘lanadigan uzun yog‘och); darvaz yip 
(ikkita katta o‘qni bog‘laydigan ip); ayri ag‘ach (o‘qni tushirishga xizmat qiladigan 
yog‘och); ayri baqan (katta o‘qni ko‘tarib turishga xazmat qiladigan narsa); kämal 
(tushirishga xizmat qiladigan narsa); kämälcha (o‘qqa kiydiriladigan narsa); 

---

40 
körpächä ( ot yoki tuya bo‘yniga qo‘yiladigan narsa); qulaqchägä (yog‘och mix) 
kabi.
3. Temirchilikka oid so‘zlar:
 
asma körik (osib qo‘yiladigan bosqon); basma 
körik (qo‘l bilan harakatga keltiriladigan bosqon), arvamix (arava g‘ildiragiga 
qoqiladigan mix), yekka tavan (katta bo‘lg‘a) va hakazo.
4. Kulolchilik va tikuvchilikka oid so‘zlar:
yigirik (ip yigiradigan narsa), arish 
(ipni uzatib turadigan narsa), iyin (ip solinadigan yer), diravaza (moki inidan 
turadigan narsa), g’ola (ip otadigan yer) kabi. 
5. Kiyim-kechakka oid so’zlar:
 
xalaqa (kampirlar lachagidagi bog’lab 
orqasiga tashlab qo’yiladigan ro’mol), morachi (choponga bezak beruvchi), miysäk 
(xotinlar kiyimi), tuzuv (peshonaga taqaladigan narsa), iyakcha (kampirlar iyagi 
ostidan bog’lab qo’yiladigan narsa) kabi.
Xorazm o‘zbek shevalaridagi istorizmlarga, bulardan tashqari, chilim (chilim
chekadigan narsa va chilim shunday ataladi), chilimkadi (chilim chekadigan 
qovoq), chirapaya (tunuka chiroq tagiga qoyiladigan narsa), kirkira (qol 
tegirmoni), tashchira (toshdan yasalgan chiroq), dudkash (shishasiz chiroq), qandil 
(chiroqning bir turi kabilar kiradi.
Demak tarixiy so‘zlar faqat adabiy tildagina emas balki uning shevalarida 
ham uchraydi. Ammo so‘zlarning eskirish, iste’moldan chiqishi adabiy tildagidek 
bo’lmaydi. Chunki shevalarda so‘zlar adabiy tilga qaraganda sekin iste’moldan 
chiqadi. 
Shevalardagi tarixiy so‘zlar, ko‘pincha, qishloq xo‘jaligi, juvozchilik, 
temirchilik, tikuvchilik, kiyim-kechak kabi sohalarga oid bo‘lib, bularga doir 
so‘zlar ushbu sohada sodir bo‘lgan o‘zgarishlar bilan bog‘liq ravishda o‘zgaradi, 
passiv leksik qatlamga o‘tib ketadi.