|
Ko’prik konstruksiyasi elementlarida shikastlanishlar va
nuqsonlarning paydo bo’lishi
Baxtiyor Axrorovich Murtazaev
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ko‘prik konstruksiyasi elementlarida
shikastlanishlar va nuqsonlarning paydo bo‘lishi
jarayoni
tahlili keltirilgan.
Kalit so’zlar:
iqlim omillari, doimiy va vaqtinchalik yuklar, shikastlanishlar,
ishonchlilik, chidamlilik.
Occurrence of damage and defects in bridge construction
elements
Bakhtiyor Akhrorovich Murtazaev
Jizzakh Polytechnic Institute
Abstract:
This article presents an analysis of the process of damage and defects
in bridge construction elements.
Keywords:
climatic factors, permanent and temporary loads, damage,
reliability, durability.
Ekspluatatsiya jarayonida ko‘prik konstruktsiyasi, boshqa har qanday qurilish
inshooti kabi, og‘ir transport vositalari harakati yoki strukturani saqlash natijasida
tabiiy va iqlim omillari, doimiy va vaqtinchalik yuklar, kimyoviy moddalar ta’siriga
duchor bo‘ladi [1-8]. Natijada, ko‘prik konstruksiyasi elementlarida shikastlanishlar
va nuqsonlar paydo bo‘ladi, konstruksiyalarning materiali strukturaviy o‘zgarishlarga
uchraydi (ularning buzilishi sodir bo‘ladi), shikastlanishlar turli intensivlikda
rivojlanadi va pirovardida konstruksiyalarning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, vaqt o‘tishi bilan struktura muqarrar ravishda eskiradi, asl sifatlarini
va albatta, iste’mol xususiyatlarini yo‘qotadi. Uning holatini tiklash va saqlash uchun
tobora ko‘proq xarajatlar talab etiladi. Ko‘prik inshootlarining xavfsizligini
ta’minlash bo‘yicha harakatlar samaradorligidan - ko‘priklarni boshqarish
samaradorligi (ularning holati, ishlashi, ishonchliligi, chidamlilik, sifat, aktivlar,
moliya va boshqalarni boshqarish) - ularning xavfsiz foydalanish muddatiga bog‘liq.
Qurilish ob’ektlari tarqoq holatda, qisqa uzunlikda, bajariladigan ishlar bir xilda
bo‘lsa, bir ob’ektdan boshqasiga navbatma-navbat o‘tadigan, ixtisoslashgan uzuluksiz
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
356
ishlaydigan guruhlar tashkil qilinishi kerak, ular, odatda, yo‘l-qurilish tashkilotining
birlashgan tashkiliy tizim kompleksida bo‘lishi lozim.
Qoplamalarni qurishda sirpanuvchi qoliplarda yuruvchi mashinalar komplekti
qo‘llanilganda va eni 3,75 m bo‘lgan qo‘shiluvchi tasma qurishda yotqizish kengligi
7,5 m bo‘lgan beton yotqizuvchi mashinalardan foydalanishga ruxsat etiladi, bunda
yotqizuvchi uskunaning yarmi ishlatilib ikkinchi yarmi ishlatilmaydi [9-16]. Qishloq
xo‘jalik korxonalarining ichki xo‘jalik yo‘llarini va sanoat korxonalarining ichki
yo‘llarining asos va qatlamlarini kichik mexanizatsiya yordamida qurish mumkin.
Bog‘lovchi materiallar sifatida GOST 10178 talablariga mos keluvchi
portlandsement va shlakportlandsement, shuningdek GOST 22266 talablariga mos
keluvchi sulfatga chidamli sementlardan foydalanish lozim. Betolar va qurilish
qorishmalari uchun tarkibida 8% gacha SZA bo‘lgan (GOST 10178 bo‘yicha) DO
yoki D5 sementidan foydalanish lozim [17-18].
Keltirilgan har bir partiyadagi sement uchun uningme’yoriy quyuqligi, qotish
muddatlari, hajmning bir me’yorda o‘zgarishi, plastiklashtirilgan yoki gidrofob
portlansement uchun esa qayishqoqligi va suv yuqturmaslik qobiliyati aniqlanishi
lozim. Beton tarkibidagi yirik to‘ldiruvchi materialning alohida fraksiyalari nisbati
GOST 26633 ning 1-jadvalida ko‘rsatilgan chegarada bo‘lishi kerak [19].
Beton qorishmasini tayyorlash uchun 5-10 va 10-20 (5-20) mm li foydalanishlar
tegishli GOST 26633, 5-jadval miqdorda bo‘lmasa 20-40 mm va undan yuqori
fraksiyalarni ishlatish man etiladi. Mayda to‘ldiruvchi material sifatida mayda yoki
juda mayda tabiiy qum hamda otilib chiqqan maydalangan qumdan hosil qilingan
aralash qum ishlatilishi mumkin. Mayda to‘ldiruvchi material sifatida tabiiy qum
aralashtirmasdan faqat maydalangan qum (maydalab elakdan o‘tkazilgan qum)
ishlatish ruxsat etilmaydi [20-21].
Avtomobil yo‘llarini qurish, rekonstruksiya qilish va mukammal ta’mirlashda
maxsus yo‘l mashinalari va jihozlaridan, ko‘chma ta’mirlash ustaxonalaridan, zarur
bo‘lgan transport va aloqa jixozlaridan, shuningdek quruvchilar uchun ko‘chma va
yengil ko‘cha oladigan vaqtinchalik qurilmalaridan, omborlaridan, ustaxonalaridan va
xokazolaridan foydalanish zarur.
Asoslar yuzasini beton yotqizuvchi mashina yurish qismining harakatini
ta’minlagan xolda tozalanishi lozim.
Qoplamalarni qurish rels qolipda yuruvchilarda bajarilsa, asos yoki tekislovchi
qatlamni tekislash qoplama kengligida rels qolip o‘rnatilgandan so‘ng bajariladi.
Issiqlik-namlik bilan ishlov beriladigan yoig‘ma konstruksiya va maxsulotlar
ishlab chiqarishda sementning bug‘laganda samaradorlik guruhigi (GOST 30515)
g‘isobga
olish
lozim.
Bug‘laganda
III-samaradorlik
guruhiga
mansub
portlansementlarni ishlatish ruxsat etiladi [22].
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
357
Sement sifatining unga berilgan pasportga muvofiqligiga shubha tug‘ilganda,
iste’molchi GOST 30515 bo‘yicha sementdan namunalar olishi va ularni sinovdan
o‘tkazish uchun sementni sinash bosh tadqiqotiga (semiskom) yoki uning xududiy
markazlariga jo‘natish kerak [23-26]. Keltirilgan sementning tarkibida Na2O ga
hisoblanganda 0,6 foizdan ko‘p ishqor oksidlari bo‘lsa yoki qorishma uchun suv bilan
birga tarkibida ishqor bo‘lgan qo‘shimchalarYu masalan potash, ishlatilganda,
to‘ldiruvchi materialning ishqorlarga nisbatan potensial reaksiya qobiliyatini
tekshirish lozim. Ishqori oksidlarning miqdori to‘g‘risida ma’lumotlarni ta’minlovchi
sement zavodidan talab qilib olish kerak.
Quvurlar osti yig‘ma poydevorining bo‘laklari bevosita handaqni qabul qilib
olingandan so‘ng, loyihaviy nishablik va berilgan qurilish ko‘ratilishi bilan bajarilgan
zamindan o‘rnatilishi kerak.
Har bir bo‘laklar qatorining vertikal choklarini sement-qum qorishma bilan
to‘ldirilish, vertikal choklarning tashqi tomonlari yondosh bo‘laklar sathi bilan teng
qilib to‘ldirilishi kerak.Hozirgi vaqtda deyarli barcha Yevropa mamlakatlarida o‘tgan
asrning 80-yillari boshlarida yaratila boshlangan rasmiy milliy ko‘prik boshqaruv
tizimlari mavjud. Qayd etilgan tizimlar mavjud bo‘lgan mamlakatlar tajribasi
Markaziy Osiyo mamlakatlari, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi uchun ham
foydali bo‘lib, unda aslida bir nechta yondashuvlar va bir nechta tizimlar, ba’zan bir-
biriga mutlaqo mos kelmaydi. Ushbu tizimlarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq
etishda turlicha yondashuvlar - ko‘priklarni ishlatish va saqlashning maqsad va
vazifalari haqida turli xil fikrlarni keltirib chiqaradi [27-29].
O‘tgan 5-6 yil ichida yo‘l va ko‘prik fani mamlakatimiz yo‘l xo‘jaligi uchun
ko‘plab dolzarb muammolarga samarali yechim topdi. Ushbu vazifalar yo‘llar va yo‘l
muhandisligi inshootlarining ishonchliligi va mustahkamligini oshirish bilan bog‘liq.
Eng muhim ishlardan biri ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va boshqa ko‘prik
inshootlarini ekspluatatsiya qilish uchun boshqaruv tizimining modelini ishlab
chiqishdir [30-32].
Xulosa qilib aytganda yo‘l muhandisligi inshootlari va yo‘l xo‘jaligini
modernizatsiya qilish va ularni amalga oshirishga qaratilgan yechimlar, bu ajratilgan
mablag‘larni oqilona sarflash imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
