O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

AESlarda yirik va o’ta yirik avariyalar 
AESdagi yirik avariya atom elektr stantsiyasining maxsus xavfsizlik tizimining 
kiritilishini nazarda tutadi. Qabul qilingan kontseptsiyaga muvofiq, yirik avariyani 
apvtomatik ravishda ishlaydigan xavfsizlik tizimi yordamida blokirovkai qilish mumkin, 
shu bilan atrof-muhitning belgilangan chegaralardan ortiq ifloslanishining oldini olish 
mumkin. 
Suv reaktorlari uchun yirik avariya sovutish tizimining bosh truboprovodining 
yorilishi ko’rinishida bo’ladi. Bunday yorilish reaktorning aktiv zonasining zaruriy 
darajada sovutilishini to’xtatib qo’yadi, bu esa yoqilg’i sterjeilarining deformatsiyasiga, 

---

106
yorilishlariga va erishiga olib keladi, bu hodisalar radioaktiv moddalarning chiqarilishi 
bilan sodir bo’ladi. Bunga to’sqinlik qilish uchun, reaktorni qchirish uchun TVELlar 
orasidagi himoya sterjenlari tashlanadi, hosil bo’lgan issiqlikni yo’qotish uchun esa 
avariyaviy sovutish tizimi ishga tushiriladi. Atom energetikasi tanqidchilari avariyaviy 
sovutish tizimlari doim ham ishlab ketavermaydi hamda yirik avariya muvaffaqiyatli 
ravishda blokirovka qilinganida ham atrof-muhitga radioaktiv moddalarning yirik 
miqdorda tashlanishi sodir bo’lishi mumkin. 
Sodir bo’lishi mumkin bo’lgan va blokirovka qilinishining iloji bo’lmagan 
avariya o’ta yirik avariya deyiladi, bunda reaktorning aktiv zonasi qizib pishib qoladi. 
Agar bunday holda avariyaviy sovutish tizimi ishga tushmasa, reaktorning butun aktiv 
zonasi bir necha daqiqa davomida 100 °S dan oshib ketadi va oxir-oqibat 2000-3000 °S 
da yoqilg’i sterjenlari erib ketadi. Vodorod ajralib chiqishi natijasida portlovchi gazning 
portlashi himoya qobig’iga zarar etkazishi mumkin. Eng yomon holda bir soatdan so’ng 
og’irligi bir necha yuz tonna bo’lgan erigan yadro barcha to’siqlarni engib gruntga 
singishi mumkin. Qizib pishib qolish va gruntga singish jarayonida atrof-muhitga katta 
mikdordagi radioaktiv moddalar chiqariladi. 
Personalning e’tiborsizligi, zilzila, harbiy harakatlar AESga samolyotning qulashi 
natijasida birlamchi issiqlik saqlovchisili sovutish tizimi bosh truboprovodining yorilishi 
o’ta yirik avariya va uning qirg’in keltiradigan oqibatlarni keltirib chiqaradi.