Дин фалсафаси

: шариат,
тариқат, маърифат, ҳақиқат
босқичлари мавжуд деб қаралган. Суфийлик
таълимотига бу босқичларни идрок қилиб, барча талабларини тўлиқ адо
этган инсон Аллоҳга яқинлашиб, абадийликка эришади.
Тасаввуф фалсафасидаги бу босқичларнинг амалга оширишнинг
фалсафий мазмуни шундаки, Худо тўғрисидаги ваҳдат-ул-вужуд, ваҳдат-
ул-мавжуд ва ваҳдат-уш-шуҳуд-яъни ваҳдатнинг (Худонинг) ўзлигида,
дунёда ва шахсда намоён бўлиши тўғрисидаги орифий пантеистик (Худо
билан олам, моддий дунёни ва руҳни моддий бир деб тушуниш)

---

69
таълимоти, Худога етишишнинг алоҳида жазава «ўзидан кетиш» йўли
орқали мақсадга эришилади, деб қаралади.
Шарқ фалсафасида пантеизмнинг икки шакли мавжуд бўлган. Бири
«ваҳдат-ул вужуд» (яъни «Олам бирлиги») деб аталиб, унга кўра бутун
борлиқ Худодан аста-секин келиб чиққандир. Бирдан бир реал нарса Худо,
қолган ҳамма нарсани эса, унинг шуъласи, нури деб ҳисоблайдилар.
Пантеизмнинг иккинчи шакли «ваҳдат-ул мавжуд» бўлиб, «Мавжудот
бирлиги» деб аталади. Унинг намоёндалари моддий оламни эътироф этиб,
уни Худо деб атайдилар, яъни Худо моддий оламга сингиб кетиб, унинг
яратувчисидир.
Тасаввуф фалсафаси ана шу асосий ғоялари билан исломнинг
ақидавий таълимоти, шариат кўрсатмаларидан анча-мунча четлашадиган
юксак орифий ва айни пайтда ҳурфикр тафаккурни вужудга келтирди.
Тасаввуф таълимотида орифлик, зоҳидлик ва дарвешлик ҳаракатлари
мавжуд бўлиб, аввал бошиданоқ моддий бойлик, адолатсизлик қораланди
ва ҳақиқий бойлик-маънавият, руҳий бойлик деб тарғиб қилинди.
Инсонларнинг Худо олдида тенглиги, камбағал фақир-бечораларга маъқул
эди. Шу боисдан тасаввуф кенг халқ орасида, қуйи табақалар орасида кенг
тарқалди.
Тасаввуф ва тасаввуф фалсафаси Ўрта ва Яқин Шарқ, Туркистон,
Хуросон, ва бошқа ислом тарқалган мамлакатларда диний-фалсафий
тафаккурнинг ўзига хос йўналиши сифатида шаклланди ва кенг қулоч
ёзди. Индивидуал ва ижтимоий онгда шаклланган тасаввуфий ғоялар
ислом дини таълимоти ва талабларини кишиларда мустаҳкамланиб ўзига
хос аҳамияти бўлди.