Дин фалсафаси

Ислом дунёсида буюк тасаввуфчилар ва уларнинг қарашлари.
Буюк тасаввуфчилардан Иброҳим Ибн Адҳам, Абу Йазид Бистомий,
Мансур ал-Халлож, Абу Бакр ибн Мусо ал-Васитий ал-Фархоний, ас-
Суломий, Юсуф Ҳамадоний, Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро,
Жалолиддин Румийлар ўрта асрларда Туркистон, Хуросон ва Эронда
етишиб чиқиб тасаввуф маданиятини ривожлантиришга муносиб ҳисса
қўшганлар.
Бундан ташқари бу даврда бошқа мамлакатларда хусусан араблардан
етишиб чиққан мутасаввифлар Зуннун Мисрий, Ҳасан ал-Басрий, Ибн ал-
Фарид, Ибн ал-Арабий ва бошқалар ҳам тасаввуф ривожига ўз салмоқли
ҳиссаларини қўшдилар.
Тасаввуф таълимотида борлиқ, билиш муоммоси, ахлоқий
категориялар каби инсон ҳаёти билан боғлиқ кўпгина нарсаларга
муносабат билдирган.
Бу таълимот бўйича билишдан мақсад бу илоҳий моҳиятни, илоҳий
ҳақиқатни билишдир. Яъни билиш (маърифат) илоҳий кучнинг унинг
барча артибутлари (хоссалари, хусусиятлари) билан билишдан иборат.

---

70
Инсон барча махлуқотнинг, оламларнинг гултожи, Аллоҳнинг ердаги
халифаси экан, демак унда Аллоҳ сифатлари бўлиши мантиқий хол.
Бундан ташқари, «яширин хазина» бўлган Аллоҳ илму ҳикматнинг бир
қисмини инсон қалбига жойлаган. Шу боис инсон илоҳий моҳиятни
билишга интилиши керак. Бироқ бу йўлда солик бир қанча босқичлардан-
мақомотлардан ўтиши лозим. Асосий мақомлар қуйидагилардан иборат:
тавба, вараъ, зуҳд, фақр, сабр, ражо, хавф, тафаккул, ризо.
Тавба - қайтиш, яъни камолотга, ахлоқий сифатларга қайтиш. Инсон
Худога етишиши
йўлида ғов бўладиган барча нарсалардан қайтишга
қасамёд қилади.
Вараъ (парҳез), унинг уч кўриниши мавжуд. 1. Тил вараъси-тилни
бемаъни гаплардан тийиш. 2. Кўз вараъси – шубҳали нарсалардан
сақланиш. 3. Қалб вараъси – ноҳуш қилиқларни қилмаслик.
Зуҳд – тил вараъсининг давоми ҳисобланиб, таом ва ичимликдан,
мол-дунёдан парҳез қилиш тушинилади.
Фақр - қашшоқлик, бенаволик. Суфийлар наздида улуғлар илоҳий
моҳият касб этиш, бандаликни сидқидилдан бажо этиш.
Сабр – тоқат, чидам. Худодан бошқага нола-илтижо қилмаслик.
Хавф - қалбни иймондан чиқиши, иккиланиш, тахлика.
Ражо – умидворлик, хавфдан қутилиш умиди.
Таваккул – барча ишларни Худодан деб билиш, унга суяниш.
Ризо - қалбдан карахт бўлиш, қазо амрига таслим бўлиш.
Бу мақомотлардан сўнг илоҳий кучни билиш жараёни бошланади. Бу
жараён мушоҳададан бошланиб, сўнг кашф ва илҳомга ўтилади.
Хулоса қилганда, тасаввуф ақлий усул орқали билишга диний,
ирроционал билишни қарши қўяди. Бинобарин инсон (тасаввуф йўлидаги)
ҳақиқатни илоҳий шуъла