K ibraхimov, Т. Kadirshayev, A. Sobirjonov, N. Mo’minjonov, S. Raхimberdiyev

Ekologik xavfsizlikka
neft mahsulotining inson va atrof muhitga ta’sir etish 
xususiyatiga, masalan, yerga to’kilishi, yonilg’i bug’lari va dvigatelning ishlatilgan 
gazlarini havoga chiqishi, yonish va portlash xavfliligi kiradi. 
Ekologik xavfsizlikni ta’minlash maqsadida Yevropa iqtisodiy ittifoqi 
tomonidan qabul qilingan YeVRO–3, 4, 5 standartlari joriy etilgan. 4.2 – jadvalda 
ekspluatatsiyadagi dvigatellarning chiqindi gazlardagi zaharli moddalar miqdori va 
ushbu standartlar bo’yicha ruxsat etilgan qiymatlari keltirilgan. 
4.2 – jadval
YEVRO standartining chiqindi gazlardagi zaharli moddalar qiymatiga 
qo’yilgan talablari 
Komponentlar 
Zaharli moddalar 
miqdori , g/(kVt.ch) 
YEVRO-
3 
2000 y. 
YEVRO-
4 
2005 y. 
YEVRO-
5 
2008 y. 
Karbonat 
angridit oda 
1,5 – 12,0 
2,1 
1,5 
1,5 
Uglevodorodlar 
1,3 – 8,0 
0,6 
0,46 
0,25 
Azot oksidlari 
10,0 – 30,0 
5,0 
3,5 
2,0 
Qurum 
0,25 – 2,0 
0,1 
0,02 
0,02 

---

132 
Ekspluatatsiyadagi dvigatellardan chiqayotgan gazlarning zaharliligi ruxsat 
etilgan me’yordan 5 – 10 marta ortib ketishi mumkin. Chiqindi gazlarning zaharliligi 
silindr-porshen guruhining yeyilishi, yonilg’i apparatlarining noto’g’ri sozlanganligi 
va yonilg’i sifatining pastligi natijasida ortib ketadi.
Ishlatilgan gazlar bilan chiqayotgan zaharli moddalarning zaharlilik darajasini 
muntazam nazorat qilish, sozlash ishlarini o’tkazish, dvigatelning chiqarish tizimiga 
neytralizatorlar o’rnatish yo’llari bilan kamaytirish mumkin. Neytralizatorlarning 
zaharli moddalarni qo’shimcha yondiruvchi, katalizatorli, suyuqlikli va filtrli turlari 
mavjud. Shu bilan birgalikda kabonat angridrid (CO
2
) yonish jarayonining ajralmas 
qismi bo’lgani uchun uni kamaytirishning birdan - bir yo’li motor yonilg’ilarining 
sifatini oshirishdir.
Ichki yonar dvigatelining chiqindi gazidagi zaharli moddalar havoni zaharlashi,
kislotali yomg’ir va parnikli holat kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ushbu 
hodisalarning atrof muhitga salbiy ta’siri har hil geografik chegaralarda, ya’ni 
ma’lum joylarda yoki butun yer sharida sodir bo’lmoqda. Katta shaharlarda (masalan 
Moskvada) oxirgi besh yilda benzapiren 2,3-4,6 chegaraviy ruxsat etlgan 
konsentratsiyasi (ChRK), formaldegid — 3-4,5 ChRK, avtomobil dioksid azoti— na 
5,2 ChRK darajasida saqlanmoqda.
Hozirgi kunda avtotransport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni 
kamaytirishning arzon usullardan biri motor yonilg’isi sifatida tabiiy gaz ishlatishga 
o’tishdir. Chunki tabiiy gaz ishlatilgan taqdirda chiqindi gazlar tarkibidagi zaharli 
moddalar miqdori ikki barobargacha kamayadi.
Karbonat angridrid – SO
2
"Parnik gazi"ning asosiy tashkil etuvchi-laridan biri 
bo’lib, Yer sharidagi katta iqlimiy o’zgarishlar - global isishni keltirib chiqarmoqda. 
Ishlatilgan gazlardagi SO
2 
yonilg’idagi vodorod va uglerod nisbatiga N/S bog’liq 
bo’lib, u qancha yuqori bo’lsa shuncha kam hosil bo’ladi.
Ko’pgina mamlakat olimlari neft davri tugayotganini, o’rniga boshqa tur 
yonilg’ilarining, jumladan tabiiy gazlarning kirib kelishini bashorat qilishmoqda.
Neft mahsulotlarining yerga tushishi uning kim’yoviy va mikrobiologik 
tarkibini o’zgartiradi va o’simliklarni quritadi. Zararlangan tuproq o’zining hosil 
beradigan holatini juda sekin, ya’ni 10 yillarda tiklaydi.
Neft mahsulotlari suvga tushsa yupqa parda hosil qilib tarqalib ketadi. Shuning 
uchun ozgina neft mahsuloti katta suv yuzasini qoplaydi, masalan, 1 t neft 10 km
2
suv 
yuzasini qoplaydi. Ushbu qatlam suv basseynini atmosfera bilan issiqlik almashish 
jarayonini buzadi, natijada planetaning iqlim o’zgarishiga olib kelishi mumkin. 
Undan tashqari suv o’simliklari va jonzotlarining o’limiga sababchi bo’ladi.
Ko’pgina neft mahsulotlari kishi organizmiga terisi shikastlanmasa ham 
osongina kiradi va almashish jarayonlarini buzilishiga olib keladi.