14. Ma`ruza. Kimyoviy birikmalarning tuzilishi va xossalarining ularning zaharliligi bilan bog‘liqligi. Reja

14. Ma`ruza. KIMYOVIY BIRIKMALARNING TUZILISHI VA XOSSALARINING ULARNING ZAHARLILIGI BILAN BOG‘LIQLIGI.

Reja:

1. 
   Organik moddalarning kimyoviy tuzilishining zaharlilik bilan bog‘liqligi.
   
2. 
   Anorganik moddalarning tuzilishi va zaharliligi o‘rtasidagi bog‘lanish.
   

Tayanch iboralar: litosfera, gidrosfera, atmosfera, kumulyatsiya, ekotoksikokinetika, biotsenoz, ksenobiotik, biogen, Vulkanin.
Umumiy qonuniyatlarni va moddalarning kimyoviy tuzilishini zaharlilik bilan bog‘liqligini aniqlash yangi kimyoviy birikmalarni sintez qilish va ularning toksikologik xususiyatlarini aniqlashga bog‘liq ravishda o‘ta dolzarbdir.

Anorganik moddalar uchun organik moddalarda bo‘lgani kabi zaharlilikning o‘zgarish qonuniyatlarini aniqlash mumkin emas. Anorganik moddalar inson organizmiga tushib ionlarga parchalanadi. Ionlar o‘z navbatida retseptorlar bilan o‘zaro aloqaga kirishadilar. Shuning uchun anorganik moddalarning zaharliligi faolroq bo‘lgan ionlarning zaharliligiga qarab belgilanadi.

Metal ionlari uchun quyidagi bog‘liqlik kuzatiladi: metalning kompleks hosil qilishga moyilligi qancha yuqori bo‘lsa, uning zaharliligi ham shuncha yuqori (Cr, Fe, Ni, Co).

Kimyoviy elementlarning zaharliligi ularning organizmdagi miqdoriga bog‘liq. Elementning organizmdagi normasi qancha yuqori bo‘lsa, shu element shuncha kam zaharli bo‘ladi.

Biroq organizmda elementning normal miqdori qancha kam bo‘lsa, uning miqdorining asta – sekin ortishi organizm uchun zararsiz. Masalan, organizmda kam miqdorda uchraydigan kobalt va nikelning konsentratsiyasi o‘limga olib kelishi uchun normadan 1000 va undan ham ko‘p marta ortishi kerak. Organizmda keng tarqalgan fosfor va kaliy ta’sirida organizmni o‘liga olib kelish uchun ular konsentratsiyasini ozgina ko‘tarish kifoY.

Elementning zaharliligini uning elektron strukturasi bilan munosibligini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki element qanchalik kimyoviy faol bo‘lsa, shuncha zaharli bo‘ladi.

Mendeleyevning davriy sistemasi har qanday elementni zaharliligini atomning elektron tuzilishiga ko‘ra davriy sistemada tutgan o‘rniga qarab solishtirish imkonini beradi.

Masalan, bir guruhda elementlar zaharliligi litiydan seziyga qarab ortadi ya’ni tepadan pastga qarab elementlarning oxirgi elektron qavatidagi elektronlarning ajratish qobiliyati kuchayadi 7chi guruhda aksincha. Zaharlilik ftordan astatga qarab pasayadi ya’ni gologenlar ichida ftorning aktivligi eng yuqori.