O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

kredit kelishuvi, defolt 
riskidir. 
Ushbu omillarning har birini batafsilroq ko‘rib chiqamiz. 
•
Hisob-kitob pul birligi
to‘lovlar amalga oshiriluvchi pul birligini o‘z ichiga 
oladi. Hisob-kitob birligi bo‘lib, qoidaga ko‘ra, u yoki bu mamlakatning valyutasi 
hisoblanadi: dollar, yevro, frank, funt, rubl, so‘m, peso va hokazolar. Ba’zida 
birlik sifatida qandaydir bir tovar qo‘llaniladi, masalan, oltin, kumush yoki tovar 
va xizmatlarning standart “savati”. Foiz stavkasi hisob-kitob pul birligiga bog‘liq 
holda o‘zgaradi.
•Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan vosita bo‘yicha
 to‘lov muddati – 
bu 
davomiyligida jami olingan summani to‘lash lozim bo‘lgan vaqt. Qisqa muddatli 
instrument (vosita)lar bo‘yicha foiz stavkasi, uzoq muddat-lilarining foiz 
stavkasidan yuqori, past yoki teng bo‘lishi mumkin. 
•
To‘lanmaslik riski
qayd qilingan daromadga ega instrument (vosita) 
bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi 
tomonidan to‘lanmaslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi 
qanchalik baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga uning qimmatli 
qog‘ozlarini sotib olishga rozilik bildirishlari uchun shunchalik yuqori foiz 
stavkasini va’da qilishi lozim. 
Endi, keling, ushbu uch omil amalda qanday qilib foiz stavkasi darajasi 
(o‘lchami)ga ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz.
Foiz stavkasiga hisob-kitob pul birligining ta’siri. 
Qayd qilingan 
daromadga ega bo‘lgan instrument (vosita) faqatgina aniq hisob-kitob pul 
birligiga muvofiq risksiz, ishonchli hisoblanadi. Uning o‘zgarishi bilan foiz 
stavkasi ham nihoyatda jiddiy ravishda o‘zgarib ketishi mumkin. Keling, bu 
hodisani aniqroq tushuntirish uchun, nominallari turli xil valyutalarda 
ko‘rsatilgan obligatsiyalarni ko‘rib chiqamiz.
Faraz qilaylik, Britaniya Qo‘shma Qirolliklarining davlat obliga-tsiyalari 
bo‘yicha foiz stavkalari Yaponiyaning davlat obligatsiyalariga qaraganda ancha 
yuqori va ular taxminan bir xil qoplash muddatiga ega. Mazkur toifa 
obligatsiyalari to‘lanmay qolish riskidan ozod ekanligi inobatga olingan holda, 
mazkur shartlar barcha investorlar Qo‘shma Qirolliklarning obligatsiyalarini 
afzalroq ko‘rishiga olib kelmaydimi?
Mazkur holatda javob salbiy bo‘ladi. Chunki ushbu obligatsiyalarning 
nominallari turli valyutalarda: Qo‘shma Qirollik obligatsiyalari – funt sterlingda, 
Yaponiyaniki esa – iyenda aks ettirilgan. Ikki mamlakatning mazkur toifa (klass) 

---

386 
obligatsiyalari ishonchli daromadlilik stavkasini ushbu mamlakatlar valyutasida 
taklif etishiga qaramasdan, daromadlilik stavkasi har qanday boshqa valyutada 
noaniq bo‘ladi, chunki u kelajakda to‘lovni olish paytida ushbu ikki valyutaning 
almashish kursiga bog‘liqdir.
 
Keling, bu fikrga aniq misol keltiramiz. Faraz qiling, Siz ma’lum bir 
mablag‘ni bir yil muddatga investitsiya qilishga qaror qildingiz. Yaponiya davlat 
obligatsiyalari bo‘yicha yillik foiz stavkasi 3%ni, Qo‘shma Qirollik 
obligatsiyalari bo‘yicha esa 9%ni tashkil etadi. Boshqa valyutaga nisbatan bir 
valyutaning bahosini o‘z ichiga olgan