|
« 0 ‘g ‘uznom a» dostoni.
« 0 ‘g ‘u z n o m a »
XV
a s r d a
k o ‘c h irilg a n va O ltin 0 ‘r d a x o q o n i T o ‘x ta m is h n in g
k u tu b x o n a s id a saq lan g a n a s a rla rd a n biridir. Lekin bu
dostonning yaratilish vaqtini dostonning ko'chirilgan davri
bilan b o g l a b b o lm ay d i. Asardagi voqealar, q ahram o n lar
q a d i m i y l i k q a t l a m i g a eg a. T a d q i q o t c h i l i g i m i z d a
« 0 ‘g ‘u z n o m a » n in g q ad im iy lig i va a s a r y a r a t ili s h i g a
tarixdagi qaysi shaxsning hayoti asos b o lg a n lig i t o ‘g ‘risida
rang-barang qarash va m u n o zaralar mavjud.
« 0 ‘g ‘u z n o m a » n i n g y irik t a d q i q o t c h i l a r i d a n b iri
xitoyshunos, millati chuvash b o l g a n olim N. Ya. Bichurin
(Iankinf) (1777-1853)dir. U o ‘zining «Qadimgi davrda 0 ‘rta
Osiyoda yashagan xalqlar haqida m a ’lum otlar t o ‘plami»
n o m l i u c h q i s m d a n i b o r a t a s a r i d a q a d i m g i x ito y
m a n b a la r ig a tay an ib. bu d o s to n n in g yaratilish davrini
eram izdan oldingi
II
asrlard a yashagan M od exo n nomi
bilan aloqasi bor, deb hisoblaydi. C hunonchi, olimning
u ch ala k ito b id a M o d e-S h an , M o d o -S h a n , S h an M o d e,
M ode, M ao d u n , M oduxon, kabi nom lar 0 ‘g ‘uz xoqonning
nomi sifatida q o ‘llanilgan.
N. Ya. Bichurinning m a ’lumot berishicha, M ode-Shan
xunlari
(shan
so ‘zi xitoycha «bo‘ri» demakdir.
Tyan-shan-
Tangri b o ‘ri degan m a ’noni beradi.
Shan
xan - xon m a ’nosini
ham ifodalagan). U Shanxun shohining o ‘g‘li. M ode o ‘gay
ukasi m e ro s x o ‘r b o ‘lib qolishidan c h o ‘chib, o v d a otasi
T um an, o ‘gay onasi, aka-ukalarini o'ldirib, o ‘zini xon deb
e’lon qiladi. M o d e ju d a k o ‘p mamlakatlarga qo'shin tortadi.
Ulkan hududlarni egallab oladi. Katta hududni egallagan xun
davlatini tiklaydi. U miloddan avvalgi 174-yilda vafot etgan.
R u s o iim i V . V . R a d l o v esa J u v a y n i y n i n g « T a r i x i
Jahonkush o y » id agi Buqutekin va Y uon Shi asarlaridagi
Buqaxonni 0 ‘g ‘uzxon deb hisoblaydi va asarning yaratilishi
m a s a l a s i d a N . Y a . B i c h u r i n f i k r l a r i g a q o ‘s h ila d i.
« 0 ‘g ‘u zn o m a» ning rus tilidagi noshiri A .M .S h ch e rb ak
b o shq a olimlarning ham 0 ‘g ‘uz xoqonga nisbat berilgan
ta r i x iy s h a x s l a r h a q i d a g i f ik r l a r in i u m u m l a s h t i r a d i .
M a s a la n , u n in g t a ’k id la s h ic h a , chet el o lim la r id a n I.
M a r k v a r ta 0 ‘g ‘uzxonni C hingizxon bilan, Rizo N o sir
A le k s a n d r M a k e d o n s k iy b ilan b o g ‘laydi. Y u q o r id a g i
mualliflardan farqli o ‘laroq G .N .P otan in 0 ‘g ‘uz xoqonni
m o ‘g ‘ullarning Van Kir va Uxir Bama xon h a m d a q irg ‘iz
eposlaridagi Jonibek obrazi bilan tenglashtiradi.
A.M.Shcherbak 0 ‘g ‘uz xoqon obrazida Mode, Aleksandr
Makedonskiy, Chingizxon shaxsiyati borligiga q o ‘shilmaydi.
U eposda aniq tarixiy voqealar aks etmaganligiga asoslanadi.
Shu sababli G .N .P o ta n in n in g fikrlari birm u n ch a t o ‘g ‘ri
e k a n l ig in i e ’t i r o f e ta d i. C h u n k i b u t a d q i q o t c h i n i n g
qarashlarida tarixiy shaxs emas, balki epos qahramonlarining
t a ’siri borligi k o ‘rsatilgan. Q adimshunos A .N .B ernshtam
114
0 ‘g‘uz xoqonning onasi Oy xoqonni shumer miflaridagi xudo
Ish targ a qiyos etadi. D em ak , b u n d ay qiyos d o sto n n in g
yaratihshi tarixini yanada uzoq asrlarga bog'laydi. Hozirgi
zamon tadqiqotchilaridan S.Yu.Neklyudov xunlar yaratgan
eposlaming Yevropa og'zaki ijodiga t a ’siri haqida fikr yuritar
ekan, N .Y a.B ich u rin n in g M o d ex o n haq id ag i fikrlariga
tayanadi.
« 0 ‘g ‘uznoma» qadimiy miflarga asoslangan doston. Oy
xoqon shumerlarning Ishtar xudosiga nisbat berilganidek.
asarning syujeti uzoq asrlardan oziqlanadi. 0 ‘g ‘uz xoqon
- 0 ‘kuz, H o 'k u z xoqon degan m a ’noni h am beradi. 0 ‘g ‘uz
x o q o n t u g ' i l g a n d a n s o ‘n g q i r q k u n o r a s i d a o y o g ‘i
h o ‘kiznikiday b o iish i bizga qadimgi miflardagi beligacha
h o ‘kiz b o ‘lgan H o ‘kiz o d a m obrazini, bellari b o 'rin in g
bellarig a o 'x s h a s h i o ‘zini b o ‘ri a v lo d id a n h is o b la g a n
turkiylarni eslatadi. Demak, « 0 ‘g‘uznoma» turkiylarning
eng qadimgi davrlardan milodimizgacha b o ig a n hayotining
turli belgilari umumlashgan asardir. Dostonning boshlanma
qismlarida
Oy, Quyosh, Yulduz nomi bilan b o g ia n g a n
tasvirlar, 0 ‘g ‘uz xoqonning oltin qoziq yulduziday qizga
uylanishi-yu, Kun, Oy, Yulduz otliq farzandlar ko'rishida
shumer adabiyotiga xos mushtaraklik va K o ‘k Tangri dini
t a ’lim o tid a n o z iq la n g a n lig ig a s h u b h a y o ‘q. Q ad im g i
a d a b i y o t d a h o ‘k i z - o d a m o b r a z i F . S u l a y m o n o v a ,
M . J o ' r a y c v t a d q i q o t l a r i d a u m u m l a s h t i r i b b e r ilg a n .
F . S u l a y m o n o v a
q a d i m s h u n o s
K. V .T r e v e r n i n g
m a ’lumotlariga suyanib, afsonaviy h o ‘kiz odam Gopadshoh
haqida fikr yuritar ekan. u hamisha A m udaryo sohillarida
о ‘ti r is h i va x u d o l a r g a n a z r - n i y o z q il is h in i a y t a d i .
«Bilgamish» dostonidagi samoviy h o ‘kiz h a m suv bilan
bo g'langan. U shunchalik qudratliki, F ro t daryosini bir
sipqorishda quritib q o ‘yadi.
« 0 ‘g ‘u znom a»da 0 ‘g ‘uz xoqonning pahlavonligi har
q an d ay vahshiy yirtqichdan ham kuchli, b a h o d ir
alp
115
pahlavonlarga tenglashtiriladi. D osto n d a tasvirlanishicha,
o ‘n n o n d a bahaybat bir yirtqich paydo bo'ladi. U otlami,
odam larni yer edi. 0 ‘g ‘uz xoqon o ‘sha yirtqichni q o ‘lga
tushirishga, uni o ‘ldirishga ahd qiladi. Nayza, kamon, qilich
qalqonlarini k o 'tarib y o ‘lga tushadi. O'zi bilan bir bug'uni
ham oladi va bahaybat yirtqich uya qurgan o'rm o n d ag i bir
tolga b og'lab ketadi. A gar yirtqich ojizroq b o ‘lsa, bug‘u
uni shoxlab o ‘ldirishi kerak edi. 0 ‘g ‘uz xoqon ertalab borsa,
yirtqich b u g ‘uni yeb ketibdi. Ertasi kuni o ‘sha daraxtga
ayiqni b o g ‘lab keladi. A gar yirtqich ayiqdan ojiz b o ‘lsa
u n d an yengilishi k erak edi. Lekin 0 ‘g ‘uz xoqon ertalab
k e ls a , y i r t q i c h a y i q n i h a m yeb k e t i b d i . D e m a k , u
o ‘rmondagi eng kuchli hayvonlardan biridir.
« 0 ‘g ‘u zn o m a»d a B o ‘ri asar syujetini rivojlantiruvchi
asosiy obrazdir. U qabilaga m adadkor, g ‘a m x o ‘r, ularni o'z
panohida asrovchi kuch sifatida k o'ringan. Bunday tasvir
o 'zlarin i b o 'r id a n kelib chiqqan deb hisoblovchi Ashin
urug'i bilan bog'lanadi.
« 0 ‘g ‘u z n o m a » 0 ‘g ‘uz x o q o n n i n g t u g ‘ilis h id a n
keksaygan so'nggi davrigacha b o ‘lgan voqealarni qisqa
syujetlarda tasvirlab beradigan dostondir. Shunga k o ‘ra,
bu asarni k a t ta bir eposning b o ‘laklari yoki bir necha
q ahram onlik eposlaridan olingan parchalar 0 ‘g ‘uz xoqon
nomi bilan b o g ‘langan deyish mumkin.
« 0 ‘g ‘u z n o m a » d a tu r k i y q a v m l a r g a n o m q o ‘yish
masalasining aks etishi doston syujetining ju d a qadimiy
davrlarda paydo bo'lganligini ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
