Er yigit lar sherday bo 'lib,
Berganin qaytarm ay olib,
Bu beklarning ко 'nglin xushlab
О ‘yin qilar zulfak tashlab.
Nechovlari kosa berar,
N oz bilan belini ushlab.
Bu beklarning yo 'li bo 'lar,
Juda bekni izzat qilar.
Behush dorilardan solib,
Uzmay quyib berar qizlar.
Turk qadimshunos oiimi Rafiq 0 ‘zdek «Turklarning
oltin kitobi» asarida xilma-xil og'zaki va yozma manbalar
asosida «Alp Er To*nga» dostonini tiklaydi.
«ALP ER T O ‘NGA» D O STO N I
Alp Er To 'nga degan xoqon bor edi,
Unga zaminu ко 'к yu zi tor edi.
Tug ‘ aylagandi и quyoshni ко ‘kka,
Donolikda tengsiz, jahonda yakka.
Ко ‘к turklar, uyg 'ur, qarluq va qoraxonli,
Tag 'in qancha turklar insof-iymonli.
Uni о 'zlariga ota deydilar,
Zafar shuhratini har yon yoydilar.
Bandalikni bajo keltirgach xoqon,
El-yurt ко 'к libosga burkandi shu on.
Izzat-ikrom ila nomin yo 'qlashib,
Qoldi yoshlar to 'kib, chekdilar afg 'on.
T u r o n b ila n E r o n - ikki q o ‘shni d a v la t b ir-b irig a
d u sh m an edi. E ron m a m lak a tin in g taxtida M an u ch eh r,
T u r o n o ‘lkasining tax tida esa Alp Er T o ‘nganing otasi
Pesheng hukm ron edi. Eron hukm dori M anuchehr o ‘lgach,
80
xo q o n Pesheng o ‘g ‘li A lp Er T o 'n g a g a s h u n d a y dedi:
«Forslar bizga ju d a k o ‘p yomonlik. qildi. Endi turkning o ‘ch
olar payti keldi!»
Alp Er T o ‘nga zotan shunday b o ‘lishini istar edi. «Arslon
bilan ham kurashishga tayyorm an, Erondan, albatta, qasos
olaman», deydi u. Peshengning ikkinchi o ‘g ‘li Alp Ariz
forslar bilan urushning tarafdori emas edi. Alp Er T o ‘nga
jangga layyorgarlik k o ‘rishga q a ro r qildi.
Alp Er T o ‘nga arslon yanglig' yolli, sarvdek qom atga
molik edi. O 'z yoviga timsohdek tashlanar, shikor chog'i
arslondek epchil, savash o n id a esa ja n g g a kirgan fildek
baquvvat edi. Yurgan zahoti yer larzaga kelardi. Birin-ketin
otgan o 'q lari yeru k o 'k n i ingratardi. U g'azablanib jangga
kirgudek bo'lsa, q adam bosgan joyida chuqurlik, to 'k k a n
qonidan irnioq paydo bo'lardi. D o'stlariga umid va saodat
baxsh etuvchi tili dushmanlari uchun o 'tk ir qilichdek zaharli
edi. D o n o lik d a u n d an ustu n k eladig an kishi y o 'q edi.
K o 'n g li d a r y o d a y keng, q o 'li esa y o m g 'i r keltiru v ch i
b u lu td e k ochiq edi. O tasin in g ismi Pesheng. o tasining
qavmidek. uning qavmi ham T u rk edi. Alp Er T o'ng an in g
o 'g 'ill a r i va qizlari ham b o 'lg a n . Q iz la rid a n biri Qoz
(g'oz)dek chiroyli bo'lganligi sababli unga Qoz (Qoz) deya
o t q o ' y i s h g a n e k a n . O ta s i u n g a a t a b 11 a d e n g iz ig a
q o 'y i l a d i g a n k a t t a bir d a r y o q i r g ' o g ' i d a q a l ’a - q a s r
qurdirgan edi. Qoz (G 'oz) bu yerda yayrab suzib yurardi.
S hu b o is d a n t u r k l a r « Q o z suvi» d e y d ig a n b o 'lis h d i.
Keyinchalik esa Qoz yashagan. yayrab o'sgan u maskan
shaharga aylandi. Bu shaharga «Qoz o'yini» nomi berildi
(hozirgi Qazvin shahri)...
Alp E r T o 'n g a o'z qo'shini bilan Eron sari ravona bo'ldi.
Ikki q o 'sh in Dehiston tum anida to'qnashdi. Shu yerda turk
q o 's h i n i d a n B o rm o n ismli yigit o tin i o l g 'a s u r a r k a n ,
forslardan y a k k am a-y ak k a k u ra s h g a chiqadigan yigitni
talab qildi. Bormon bilan bellashuvga fors qo 'm ondonining
81
inisi Q ubod chiqdi. Ikkijangchi erladan kechgacha savashdi.
B o rm o n Q u b o d n i nayza bilan yerga q ulatdi va A lp E r
T o ‘nga huzuriga g ‘olib sifatida qaytib keldi.
Shundan keyin ikkala m am lakat qo'shinlari bir-biriga
qorishib ketdi. 0 ‘sha kuni shunday shiddatli ja n g b o id ik i,
uni t a ’riflashga qalam ojizdir. Bu ja n g d a Alp Er T o ‘nga
zafar quchdi. Jang m aydoni forslarning jasadi bilan t o i i b
ketdi. Eron podshosi orqaga chekinishga m ajbur b o i i b ,
Dehiston q a l’asi to m o n y o ‘l oldi. Alp Er T o 'n g a q a l’ani
qurshab oldi va Eron podshosini asirga tushirdi. Shundan
s o 'n g E ron bilan yonma-yon b o ‘lgan Qobul davlatining o ‘z
qahram onligi bilan d o v ru g ‘i ketgan podshosi Zol forslarga
yo rd am g a otlandi. U tu rk q o ‘shinlarini o ‘sha hujum dayoq
to r - m o r keltirdi. U n d a n g 'a z a b l a n g a n A lp E r T o ‘nga
asirlik d ag i E ro n sho h in i qatl ettirdi. B o sh q a asirlarini
o'ldirishga esa ukasi Alp Ariz qarshilik qildi. Asirlarni Sori
s h a h rig a jo ‘natib yuborishdi. K o 'p o 'tm a y o 's h a asirlarning
q o c h ib k etish ig a q a rs h ilik q ilm a g a n y o x u d , u m u m a n ,
aham iyat bermagani uchun Alp Er T o 'n g a ukasi Alp Arizni
ham qatl qildirdi.
A lp E r T o 'n g a ta g 'in g'oliblikni q o 'lg a kiritib, R ay
shahriga yo'l olar ekan, Eron shohi tojini boshiga kiyib
olgandi. Forslar esa o'ldirilgan podsholari o'rniga Zev nomli
kishini o 'tq a z is h g a n edi. Ikkala q o 's h in q a y ta d a n ja n g
boshladi. U ru sh jaray o n id a katta qahatchilik vujudga keldi.
Buning ustiga, «urush va qahatchilik o d am larn i n o b u d
qilmasin» deya h ar ikkala tom on ham sulh tuzishga rozilik
berdi. E ro n nin g shimoliy tarafidagi viloyatlari T u ro n g a
tegdi.
Eron podshosi Zev o'lgach, sulh yana buziladi. shuning
uchun Alp Er T o 'n g a ta k ro ra n hujum ga o'tishga m ajbur
b o 'ld i. F o r s l a r ta g 'i n Z o ld a n y o r d a m s o 'r a s h a d i. Zol
keksayib qolganligi tufayli ja s o r a td a o 'zid a n ham o 'zib
k e tg a n o ' g ' l i R u s ta m n i y u b o r a d i. R u s ta m Zol o 'g 'l i
82
turklarni mag'lubiyatga uchratadi. Kayqubodni esa Eron
taxtiga o'tqazadi.
R u s ta m bir h u ju m d a y o q 1160 n a f a r b a h o d ir yigitni
o'ldirgani uchun turklar chekinib, sulh imzoladilar.
O ra d a n an ch a vaqt o ‘tgach, Eron taxtiga Kaykovus
o 'tirdi. O lsha d av rd a Eron homiyligidagi a ra b la r isyon
k o ‘tardi. Bu t o ‘s-to ‘polondan foydalangan Alp Er T o 'n g a
Eronning ichkarisigacha kirib borishga muvaffaq b o ‘ldi va
ju d a k o ‘p kishini asirga tushirdi, am m o Qobul podshosi
ta g ‘in Eronga yordam berdiyu tu rklar yengildi. Jangdan
keyin Zol o ‘g ‘li R u s ta m o ‘z ittifoqchilari bilan maxfiy
r a v i s h d a u r u s h g a t a y y o r g a r l i k k o ‘r a b o s h la d i . S h u
sababdan Alp Er T o ‘nga h am o ‘z q o ‘shinlarini qaytadan
h a r a k a tg a keltirish g a q a r o r qildi. Lekin u sh u p a y td a
m a s h ’um tu s h k o 'r d i. U n in g t a ’birini bilib olgach, o ‘z
beklari bilan fikrlashib, Eron bilan sulh tuzdi. 0 ‘sha shartga
k o ‘ra, S am a rq a n d , Buxoro va C hoch shaharlari forslar
q o ‘liga o ‘tishi kerak edi.
U shbu sulhni xohlamagan Kaykovus R ustam va o ‘g ‘li
Siyovushga telba-teskari m u om ala qilib, ularni qattiq xafa
etdi. R u s t a m o ‘z y u r ti g a q a y tib k etd i. S iy o v u sh esa
t u r k l a r n i n g p o y t a x t i G a n g s h a h r i g a b o r i b . A lp Er
T o ‘ngadan o'ziga pan o h so ‘radi.
Siyovush o ‘zini turklarga g 'o y atd a yaqin qilib k o ‘rsatdi.
Dastlabki paytlarda u o ‘zini haqiqiy tu rk singari namoyon
etdi. Bu yerda u tu rk bahodiridan Pironning qiziga uylandi.
U
o ‘g ‘il k o 'rad i, unga Kayxisrav degan ism beradilar. Bir
inuddatdan s o ‘ng Siyovush Alp E r T o ‘nganing sohibjamol
qizi Farangizga uylanadi. A m m o m a ’lum vaqt o ‘tganidan
so‘ng u turk udumlarini mensimay qo'ygani uchun va ayrim
siyosiy tash abb u slam i boshlagani sababli Alp E r T o ‘nga
uni o'lim ga m ah k um etadi.
Siyovushning o ‘limidan keyin R u stam q o'shin yig'ib,
y a n a h u j u m g a o ‘ta d i, a m m o b u gal t u r k l a r n i k a t t a
83
m a g 'l u b i y a t g a u c h r a t a d i . J a n g l a r d a v o m i d a A lp Er
T o ' n g a n i n g o ‘g ‘i l l a r i d a n b iri S a r k a h a l o k b o ‘ladi.
Tu ro n n in g bir q ancha shaharlari yondirib yuboriladi.
Alp E r T o ‘nga qonli k o ‘z yoshlarini t o ‘kdi va T u ro n
uchun qasos olishga q asam y o d etdi. U d a rg 'a z a b holda
E ronga h ujum qilar ekan, ekinzorlarga o ‘t q o ‘ydirdi, son-
sanoqsiz kishilarni asir qilib oldi. Yetti yil h u k m surgan
qahatchilik oqibatid a forslarning к о ‘pi qirilib ketdi.
Alp Er T o ‘nga bilan Rustam o ‘rtasidagi ahyon-ahyonda
urushlar b o ‘lib turardi, ularda goh turklar, goh forslar ustun
kelardi. 0 ‘sh a ja n g la rn in g birida q o ‘shini bilan A lp Er
T o ‘ngaga yordam ga kelgan Chin (Xitoy) xoqoni h am asirga
tushdi. Alp E r T o 'n g a keyingi jangda yengilgach, chekinishga
q aror qildi. 0 ‘sha paytda Eron taxtini T urondan olib qochib
ketilgan Kayxisrav egallagan edi. Turklam ing mag'lubiyati
Kayxisravga vaqtincha o'zini jahongirdek his etish imkonini
berdi. Buning ustiga, u Eronning no m d o r bahodirlaridan biri
b o ‘lgan Bijamni Turonga yubordi. Bijam Turon chegarasidan
o ‘tgach, o ‘rm o n d a n a s h ’u namoga berilib, kayfu safo qilib
o 'ti r g a n bir g u r u h qizlarni k o 'r ib qoladi. U la r A lp Er
T o ‘nganing erka qizi Manijani ovuntirishardi. Bijan Manijani
bir k o ‘rishda sevib qoladi va uni Turondagi o ‘z saroyiga olib
keladi. Bu v o q e a d a n x a b a r d o r b o ‘lgan A lp Er T o ‘nga
g‘azablanadi, Bijanni zindonga tashlaydi, qizini esa uydan
quvib yuboradi.
E r o n p o d s h o s i o ‘z y u r t i g a q a y t i b k e l m a g a n
q o i n o n d o n i n i t o p i b k elish n i R u s t a m n i n g g a r d a n i g a
yuklaydi. U shu as n o d a savdogar sifatida Alp Er T o ‘nga
saroyiga keladi. R u s ta m hiyla-nayrang ishlatib, Bijanni
xalos etadi va M an ija bilan birgalikda Eronga qochirib
yuborishga erishadi.
R u stam bu hiylasi bilan ta g 'in bir g ‘olib kelgan edi.
G ‘am ga botib, v aq tin ch a o'zini uzlatga to rtg an A lp Er
T o 'n g a beklarni yig"ib, shunday deydi:
84
«M en dunyoga hukm ronlik qiluvchi xoqoningiz edim.
Shu paytgacha Eron T u ro n g a has kelmagan edi. Lekin endi
forslar saro y im g a c h a kirib kelyapti. M in g k a r r a ming
kishidan iborat b o i g a n tu rk va chin askarlari bilan E ronga
yurish qilib, intiqom olmoqchiman!»
Alp E r T o ‘nga m o ‘ljallagan m ing k a r r a m ing n a fa r
navkarning uchdan ikki qismini t o ‘plagan. U qarorgohi
Boykent (hozirgi Buxoro viloyatining Q o r a k o ‘l tu m an id a
x a r o b a la r i s a q la n ib q o lg a n s h a h a r ) d a g i oltin va tu r f a
zabaijadlar bilan muzayyan etilgan taxtida o ‘tirar edi. Biroq
u h iy la k e k s a y g a n d i , j a n g g a j o ‘n a t g a n q o ‘s h in in in g
yengilganidan voqif bo'lgach, g‘a m daryosiga ch o ‘mgan edi.
Ayniqsa, yak k am a-yakka bir savashda navnihol o ‘g ‘lining
o i i m i uning qalbig a b ed av o j a r o h a t solgandi. Shuning
uchun ham u xoqonlik ixtiyorida b o ‘Igan barcha kuchlarni
to 'p lab . yana yurish boshladi. U n a ’ra tortg an arslonday
hujumga o'tardi. 0 ‘ta qartayganiga qaram asdan, Eronning
m anm an degan p ahlavonlaridan bir nechasini yakkam a-
yakka kurashda yer tishlatardi. N ihoyat, Kayxisrav bilan
y a k k a m a -y a k k a savashish m a q sa d id a otini o lg ‘a surdi.
A m m o T u ro n bahodirlari uning Eron podshosi bilan jan g
qilishini xohlamasdilar, shu boisdan ular uning oti tizginidan
ushlab, ortga qaytarishdi. Kayxisrav o'zining eng kuchga
t o ‘lgan payti b o ‘lishiga qaram asd an . Alp E r T o ‘nga bilan
jan g qilishga botina olmadi, zotan keksaygan va yaralangan
sherdek g ‘azabga t o ‘lgan Alp Er T o ‘nga bilan ja n g qilishga
ijozat berishmadi.
Bunday vaziyat Alp Er T o ‘ngaga ju d a o g ‘ir botdi. U
q o ‘shini bilan birga Jayhunning narigi sohiliga o ‘tdi. Bu
yerda u Q oraxonning q o ‘shini bilan birlashib, Buxoroga,
keyinchalik esa Boshkent
poytaxt Q angga kelishdi.
Q ang ja n n a tm a k o n s h ah ar edi. T u p r o g ‘idan m ushku
an b ar hidi tara lar, g is h tl a r i bam isoh oltindek porlardi.
QaFalari shu q ad ar baland cdiki, ustidan burgut ham uchib
o ‘tolmasdi. U ning h ar to m o n id a g 'aro y ib buloqlar, suv
bilan limmo-lim to 'la hovuzlar bor edi. H ovuzlar g ‘oyat
k e n g b o ‘lib, b e p o y o n s a r d o b a n i e s la t a r d i. A n a s h u
ro h atb ax sh m a sk an d a istirohat qilarkan, Alp Er T o ‘nga
Chin xoqoniga m a k tu b bitdi, und an yordam olmoq istardi.
K a y x is r a v va R u s t a m a v v a l i g a o ‘z l a r i n i o r q a g a
c h e k i n a y o t g a n d e k k o ‘r s a t i s h d i , s o ' n g r a esa T u r o n
tu p ro g 'ig a bostirib kirishdi. U lar Qang shahrini qurshab
oldilar. Q a l’a n in g atro fid a xandaklar qazdilar. 0 ‘tin yig‘ib,
shaharga o ‘t q o ‘yishdi. Alp E r T o ‘nga ikki nafar bekni o ‘zi
bilan birga olib, xufiyona ravishda shahardan chiqib ketdi.
Shu y o ‘l bilan xalos b o ‘ldi va yordam s o ‘rash uchun Chin
x o q o n i sari y o 'lg a tu sh d i. C h in x o q o n i k a t t a q o ‘shin
tayyorlab q o ‘ygandi. B undan xab ard or b o ‘Igan barcha turk
elatlari A lp Er T o ‘nganing huzuriga yetib kelmoq uchun
y o ‘lga rav o n a b o iis h g a n edi.
Alp Er T o ‘nga q ay tad an o ‘zini q o ‘lga oldi, am m o Chin
xoqoni o ‘z so ‘zida turm adi va Kayxisrav bilan til topishib,
s h a r t n o m a i m z o l a d i . S h u o ' r t a d a A lp E r T o ‘n g a
Kayxisravga m a k tu b yozar ekan, o d am lard an ovloq bir
jo y d a, o ‘zi xohlam ag an y ak k am a-y ak k a k u rash ga taklif
etdi. Shunisi b o rk i, Kayxisrav o 'z in in g s h u n d ay kuch-
q u v v a tg a t o ‘lgan, j o ‘shqin bir c h o g 'id a arslon A lp Er
T o ‘nga bilan yak k am a-y ak k a olishuvga j u r ’at eta olmadi.
Q o ‘shinidan ju d o b o i g a n Alp Er T o ‘nga boshi gangigan
holda Z ara dengizi b o ‘yiga keldi. U shbu chu q u r dengizdan
suzib o ‘t a r ek an , G an g id izi sh a h rig a yetdi. K ayxisrav
o ‘zining behisob q o ‘shini bilan uni t a ’qib etm oqda edi. Alp
Er T o ‘nga kim sasiz, y olg ‘iz qolgandi. N a ichishga, na
yeyishga bir narsasi b o r edi. U ulkan qoyali bir to g ‘dagi
g ‘o rd a o 'tirib , shum qismatidan nolirdi. Tangri taolodan
kuch-quvvat s o ‘rab, unga iltijo qilardi. X um ismli kimsa
iltijo etayotgan zotning Alp Er T o ‘nga ekanini payqagan
edi, c h u n k i u ay tg an ch alik bu taxlit tu r k c h a s o ‘zlarni.
86
bunday iltijoyu munojotni faqat Alp Er T o ‘ngagina ifoda
qila olardi. Shuning uchun X um unga ham la qildiyu asir
oldi. A m m o Alp Er T o 'n g a uning q o ‘lidan xalos b o ‘lar
ek an , o ‘zini d a r h o l su v g a ta sh la d i. N a rig i q i r g 'o q d a
tu r g a n la r esa o ‘zlarini u nga, dastav val, x a lo sk o r deya
k o ‘rsatdilar. Alp Er T o 'n g a suvdan chiqqan zahotiyoq uni
halok etishdi. A m m o tarix Kayxisravning Alp Er T o 'n g an i
shu zayl ziyofatga ta k lif etib, uni hiyla bilan o'ld irga n i
haqida guvohlik beradi.
Bu m a s h ’u m x a b a r k o ' p o ' t m a y b u t u n T u r o n
m am lak atig a tarq a lib , barch an i c h u q u r q ay g 'u g a soldi.
Barcha turklar qonli yosh to 'k ib , faryod solib, yoqa yirtib,
m a r s i y a la r a y t ib A lp E r T o ' n g a n i y o 'q l a s h d i . D a f n
m a ro s im i c h o g 'i d a q o 'b i z c h a lg a n m u g 'a n n i y l a r sh u
marsiyani kuylashgan... (turkchadan P.U sm on tarjimasi)
Do'stlaringiz bilan baham: |