Qul Tegin qo ‘y yiliga
О ‘n yettinchi kuni uchdi.
To ‘qquzinchi oy yigirma yettiga
Yerga ко ‘mdimiz.
Barqini, naqshlarini, yozuvda toshini
Maymun yili, yetinchi oy,
Yigirma yettinchi kunga
Alqadimiz.
Qul Tegin о ‘Iganda
Qirq yetti yoshda edi.
Tash
.......
buncha naqshchi
Tuyg un Eltabar keltirdi.
Kul tegin yo d g o rlig id ag i kich ik va k a t t a bitik j a n r
xususiyatiga k o 'r a m e m u a r-x o tira n i eslatadi. Lekin bu
asarlarning T o ‘nyuquq bitigidan farqli tom onlari mavjud.
Kichik va k atta bitik Tangrining olamni yaratish haqidagi
ta s a v v u rla r tasviri bilan b o s h la n g a n . A lb a tta , b u n day
tasvirlar epik y o ‘nalishli k atta syujetli asarlarn in g j a n r
xususiyati talabi natijasidir. D ostonlar
avvalida Tangri va
olamning yaratilishi haqidagi tasvirni berish, s o ‘ngra asosiy
voqeaga o ‘tish qadimiy adabiy a n ’an a hisoblanadi.
K ic h ik b itik m a ’lu m m a ’n o d a k a t t a b itik u c h u n
muqaddim a hisoblanadi. Katta bitikda voqealar hikoyachisi
- bilga xoqon, avvalo, o ‘zining kimligini tanishtiradi, hayotiy
tajribalari, saboqlarini bayon etadi, Kul tegin sharafiga
o'rnatilgan yodgorlikning sababi va tafsilotini keltiradi.
«S o ‘zimni tugal eshit!» Bilga xoqonning o g ‘a-inilariga,
farzandlariga, xalqiga, beklariga murojaati ana shunday.
«So‘z» - epik voqea uch qismdan tashkil topgan: 1. Bilga
xoqon qayerda va kimlar bilan ja n g qilgani tasviri. 2. Turli
298
q a v m la r
bilan urushish, m u lo q o td a b o ‘lish, yarash ish
jarayoninida t o ‘plagan hayotiy tajribalar va ularni «so‘z»ni
eshituvchilarga bayon etish. Bu qismdagi g ‘oyaviy xulosani
xalqni birlashishga, o 'z x o q o n i atrofid ajipslash ishg ad a’vat
tashkil etadi Bilga xoqon xalq ana shu maqsadga erishishsa,
u o ch b o 'lm a y d i, f a r o v o n y a s h a y d i, deb u q tir a d i. 3.
T a b g 'a c h xoqonidan tosh yo‘nuvchi va toshga yozuvchi
usta keltirib, mangu yodgorlik tiklagani tasvirlangan.
Bilga xoqon butparastlar bu yodgorlikni sig'inish belgisi
deb tushunishsa, yanglishadilar, deb t a ’kidlaydi.
U budda
sanami emas, balki turkiylar tarixi bitilgan boqiy yodgorlik
ekanligini uqtiradi. Kichik va k atta bitikdagi epik voqelik
bir-biri bilan mantiqan bog'lanadi. Kichik yozuvdagi «ne-
ne s o ‘zim esa m a n g u to s h g a u rd im » k a b i s a tr la r d a g i
«so‘z»ning javobi katta yozuvda o ‘z ifodasini topadi.
Kul tegin k a t t a b itigida ifo d a la n g a n m a z m u n yirik
eposlar darajasidadir. Kul tegin obrazi qahram onlik ruhiyati
bilan Alpomish va M anas kabi obrazlarni esga soladi. Asar
m u a lllifi Y o ‘llu g ‘ T eg in Kul te g in g a xos b a h o d i r l ik
xususiyatlarini k o ‘rsatish uchun uning tarixiy ildizlarini
ochadi, ota-bobolari jasoratlarini k o ‘rsatib o ‘tadi.
K a tt a yozuv m a ’lu m m a ’n o d a
tu rk iy alp x o q o n la r
shajarasi, jasorati madh etilgan q o ‘shiqdir. Asarda dastlabki
turk xoqonlari Bumun xoqon, Istami xoqonlar t a ’riflanadi.
U lar shu q ad ar shuhrat topishgan ediki, vafot etganlaridan
s o ‘ng yig‘isiga ta b g ‘ach, tunut, avar, rum, qirg‘iz, o ‘g ‘uz,
t a ta r , xitoy va b o sh q a m a m la k a tla r d a n o d a m la r kelib
y ig 'l a s h g a n . S h u n d a n s o ' n g b i t i k d a E l ta r is h x o q o n
madhiyasi keltiriladi. U ning vafotidan so ‘ng xoqonlikni
o ‘g ‘li- a s a r d a g i v o q e a l a r h ik o y a tc h is i e g allay d i. A lp
xoqonlarga
xos jasorat, turkiy qavmlarni birlashtirish va
ularning turmushini yaxshilash uchun kurash Bilga xoqon
to m o n id an davom ettiriladi.
2 99
K atta bitikda k o ‘plab tarixiy shaxslar obrazi yaratilgan.
A sarning bosh qahram oni Kul tegindir. U Bilga xoqonning
ukasi, otasi vafot etg a n id a yetti y osh d a edi. Qirq yetti
yoshida o ‘zi h am olam dan o ‘tadi. Asarning kichik bitigi
h am d a ikkinchi bitikning dastlabki qismlari xotira-mem uar
usulida bitilgan b o ‘lsa-da, Kul
tegin qahram onligiga oid
tasvirlar uning tarixiy qahram on ik dostoni janri namunasi
ekanligini o y d in lashtirad i. B itikda Kul teginning b o ‘z,
t o ‘ruq, oq q o ra otlarni minib, yovga tashlanishi tasvirlari
bu asar bilan turkiy xalqlar o g ‘zaki ijodidagi qahram onlik
eposlari o 'r ta s id a g'oyaviy yaqinlik borligini k o ‘rsatadi.
A lpom ish, M an as, M a a d a y q o r a kabi o b ra z la r yuzaga
kelishiga Kul tegin kabi tarixiy shaxslar qahram onligi asos
b o 'lg an deb hisoblash mum kin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
