|
Qadahlar ja r anglcirdi,
M aydan og ‘ir ohangda,
Shop mo 'ylovli xunlarning,
Bazmi, sho 'x davrasida.
Chodirda to ‘plangandi
Jasur jangchilar.
Sekin kirdi may bilan
,
Oydin yuzli malika.
Rangi sarxush A tliga
Emaklik berdi.
Va haqoratli so ‘zlarni
A ytd i о ‘shqirib:
«Sen asalga qo ‘shib eding
О ‘g ‘illaring yuragin
-
Qonli go ‘shtlarini
Qilichboz polvonlaring.
Endipishirsang bo ‘lar,
Tanidan turli ovqat.
Pivo bilan totib ко ‘r-da,
M ayli so ’ng bo
7
beshafqat.
Pivodan kayfing oshsa,
Endi chaqirolmaysan,
Tizzangda erkalolmaysan,
E ytil bilan Erpni
Endi hech ко ‘rolmaysan.
N ayzalar clastada turishini,
Toychoqlarning yollarin
Yuksakda о ‘ynashini».
Chodirdagi odamlar
G
‘azab bilan ichdilar.
Hiylaning zo ‘rligidan
Xunlar ко ‘zi yosh bo ‘Idi.
Facial yolg ‘iz Gudrun
Va aka-ukalari,
242
A t lid an tug'ilgan
О 'g 'Ular, aqlsiz yoshlar,
Yig ‘lamadi - rahmsiz.
Oltinlarni sochdilar -
Oqqush paridek to ‘zidi.
Oqsoch
-
malaylarga
Chervonlarni berdilar,
M alika juda saxiy,
Har kimning ко ‘nglini
Topishni istar.
A tli sarxush,
Pivodan mast edi.
Qo jga qilich tutmadi,
Gudrunga qarshilik qilmadi.
Bu go ‘yo ular uchun oddiy
Uchrashuvlarning biri edi.
A tli hammcining huzurida
Uni suydi, bag 'riga bosdi.
To ‘shak malikaning
О 'tkir tig
7
birla
Qonga to ‘Idi.
A tli qarorgohining
Eshiklciri yopildi.
Itlar quvildi,
X izm atkor chiqarildi.
Akalar о ‘chi uchun
Uy о ‘tli о ‘qqa tutildi.
A tro f alanga ichra yondi...
A t t i l a s a r o y i d a g i V i z a n t i y a elch isi P r i s k n i n g
m a ’lumotlariga k o ‘ra, xunlar xoqonining katta xotini Kreka
yunon ayoli bo'lgan. Venger tarixchisi Simon Kez yozib
qoldirishicha, Atilla vafotidan so‘ng uning merosi uchun
Krckka va nemis qizi Ildeka o ‘rtasida kurash ketadi.
243
X ito y o lim i Y a n S y a n in i n g k u z a t i s h i c h a , x u n la r
m a v z u s i d a y a r a t ilg a n e p o s la r d a g i A g ju e r a v a A sh in
o b r a z l a r i d a A till a q a h r a m o n l i g i u m u m la s h g a n . R u s
etnografi G .N .P o ta n in o ‘z ta d q iq o tla rid a (Vostochnbie
motivbi v Srednevekovom Evropeyskom epose. - М.: 1899)
A tilla o b ra z i y a ra tilish ig a m axsus fasl b a g ‘ishlangan.
Qadimgi Italiya tasviriy s a n ’atida Atilla it quloqli, b a ’zan
shoxli h u k m d o r misolida k o ‘rsatilgan. A .N .Veselovskiy
(XIX asr)ning talqiniga k o ‘ra, bu tasvirdagi m a ’no Italiyada
tu g 'i lg a n em as, b alk i xun a fs o n a la r i t a ’sirid a y u z a g a
kelgandir. C hunki turkiylar o ‘z kelib chiqishlarini it, b o ‘ri,
tu lk i, a y iq va b o s h q a j o n i v o r l a r b il a n b o g ‘la y d ila r .
Italyancha tasvirda esa ularning bittasi aks etgan, xolos.
RUS VA SLAVYAN XALQLARI ADABIYOTI
Q adim gi rus va slavyan xalqlari eposlarida, rivoyat,
afsonalarida turkiy xalqlar adabiy yodgorliklari singishib
ketganligining tarixiy ildizlari m avjud. Q adim gi turkiy
xalqlar о ‘tm ishda hozirgi Rossiyaning cheksiz hududlarida
y ashag an lar. H a tto ulkan tu rk xoqonligi - T o ‘xtam ish
saltanati ham XIV asrlargacha Rossiya zaminida edi. Asrlar
davom ida bu h u d u d d a yashagan turkiylarning ko'pchilik
qismi r u s -sla v y a n m illa tig a q o ‘shilib ketdi. E n d ilik d a
q a d im g i t u r k i y l a r y a s h a g a n h u d u d l a r d a n r iv o y a t va
afs o n ala rn i yozib olgan fo lk lo rsh u n o s la r ularni rus va
slavyan xalqlari adabiyotiga nisbat bermoqdalar. Qadimgi
rus x a l q i n i n g ijtim o iy - s iy o s iy , iq t is o d iy t u r m u s h i n i
o i'g a n ish d a rus tarixchisi S.M.Solovevning (1820-1879) 15
k ito b d a n tashkil to p g a n «Rossiya tarixi» asari alohida
qim m atga ega. K itobda G u m er eposlari ham d a G ero d o t
a s a r l a r i d a s k i f - k i m m e r i y l a r t o ‘g ‘r i s i d a k e l t i r i l g a n
m a ’lumotlar rus xalqi tarixining dastlabki manbalari sifatida
taqdim etilgan.
244
Skif-kim m erlar h u k m d o rin in g o g ‘zaki ad ab iy otd ag i
badiiy obrazi Alp Er T o ‘ngadir. Bu o b raz tasviriga oid
badiiy asarlar rus xalqi ijodida ham alohida sahifani tashkil
e t a d i. In g liz o lim i K .G .M e n g e s , ru s l i l s h u n o s l a r i
V.V.Radlov va N .A .Baskakov qadimgi rus yilnomalarida
uchraydigan «Olbir Sheroshevich» nomini Alp Erga nisbat
berganlar. Olbir - Alp Er Sheroshevich - arslon, T o ‘nga
nomiga nisbalan olingan h u rm at belgisi hisoblanadi. 0 ‘rta
asr rus m anb alarid a Alp Er T o ‘nga nomi shunday atalgan.
Rus folklorshunosi K.Danilov t o ‘plagan «Aliber xonligi»
ep osin in g q a h r a m o n i A lp E rd ir epos q a h r a m o n i Saul
Levanidovich b o i i b , uning m am lakati Aliber - Alp Er deb
n o m la n a d i. «L evanidovich» - «S h ero sh ev ich » n in g rus
tilidagi tarjimasidir.
Eposdagi voqealar va joy nomlari turkiylarniki b o i i b ,
faqat uning mazmuni rus tilida bayon etilgan, deb hisoblash
mum kin. D ostonning qisqacha mazmuni shunday:
«Alp cr xonligi».
A lib e r m a m la k a tin i n g xoni Saul
Levanidovich uzoqdagi O i t a dengiz ortidagi qipchoqlar
yeriga soliq undirishga j o ‘naydi. Ketish oldidan homilador
\o tin ig a shunday deydi:
«Men o ‘n ikki yilga ketmoqdaman. A gar o ' g i l ko'rsang
voyaga yetgach uni orqam dan j o ‘nat. Agar qiz tug‘sang ham
uni erga berib, sevimli kuyovimni yuborasan».
Malika o ‘g ‘il koi'di. 0 ‘g ‘il soai savin ulg'ayib, bahodir
yigit bo id i. Q o iig a gurzi, qalqon olib. otga minib, otasining
orqasidan qipchoqlar yurtiga j o ‘nadi. U ning qarshisidan
uchta y o ‘l chiqdi. Y o ‘l boshiga shunday so‘zlar yozilgan edi:
«O 'ng y o i bilan ketgan kishining oti t o ‘q b o i a d i , o ‘zi
o ia d i. C hap y o i bilan ketganning o'zi t o ‘q, oti och b o ia d i.
0 ‘rta y o i d a n ketgan kishini behuda o i i m kutadi».
Shahzoda o i 't a y o i n i tanladi. U y o i d a Q o ‘n g ‘irxon
va u ning ta ta r la r ig a duch keladi. S h a h z o d a ta ta r la r n i
m ardlarcha yengib, y o ii d a davom etdi. Y o ‘1 yurib, Uglig
245
shahriga yetib keladi. Bu joydagi kislular ayyor edi. Ular
shahzodani ushlab, yerto'laga tashlaydilar.
Shoh Saul soliqlarni yig‘ib, Aliber mamlakatiga qaytib
keladi. Malika o ‘g‘il ko'rganidan xursand b o ‘ladi. Shahzoda
otasini izlab q ip c h o q la r yeriga k etg an in i, lekin x ab ari
yo'qligidan qayg'uga tushadi. Saul o'g'lini axtarib y o ‘lga
chiqadi. So‘rab-surishtirib, uning xabarini Uglich shahridan
topadi. Shahzodani ozod qiladi va bandi etganlarni esa topib,
o i i m jazosini beradi. Saul o ‘g‘li bilan Aliber mamlakatiga
qaytib kelgach, bir necha kun to ‘y-tomosha qiladi.
«Igor jangnomasi» dostonida qadimgi turkiy xalqlarning
u r f - o d a t l a r i , y a s h a s h j o y l a r i , u l a r n i n g is m la ri b ila n
b o g ia n g a n k o ‘plab so‘zlar mavjud. Jumladan,
olber, tatron,
she’lber, revr
kabi. N. A. Baskakov bu mavzuga oid maxsus
ta d q iq ot yaratgan («Tyurskaya leksika v «slove о polku
Igoreve»). «Igorjangnomasi»da rus va turkiylarning qipchoq
u r u g ‘i
o ' r t a s i d a g i
j a n g l a r
aks
e tg a n .
J a h o n
adabiyotshunosligida bu asarning yaratuvchisi qaysi xalq
ekanligi t o ‘g‘risida bahs-m unozaralar mavjud. Jumladan,
qozoq yozuvchisi O'.Sulaym onov «Igor jangnomasi» turkiy
xalqlar adabiy merosi ekanligini asoslovchi k o ‘plab dalillar
keltiradi. H ar bir xalq qahram onlik eposlarini yaratganida
o ‘z orzu-maqsadlandan kelib chiqib, bahodirlarini ulugiaydi.
Uning muvaffaqiyatlarini madh etadi. «Igor jangnomasi»da
knyaz Igor Svyatoslavovich jangda m a g ‘lubiyatga uchraydi.
D ostonda turkiylarning
Do'stlaringiz bilan baham: | 
