Меҳнат фанидан амалий машғулотларни ўтказишнинг баьзи бир масалалари

3.
 
Mashqlar paytida o’quvchilar o’z mehnat harakatlarini kontrol’ 
qilishlari kerak. Bunda dastlabki tayyorgarlikning to’g’riligiga katta ahamiyat 
beriladi. Ma’lumki, beqaror ko’nikmalar yoki noto’g’ri ish usullari keyingi ta’lim 
uchun jiddiy to’siq bo’ladi. Shu sababli o’qituvchi o’quvchilarning eng boshidan 
mehnat usullari, harakatlari, operatsiyalarini to’g’ri bajarishlarini kuzatib barishi 
kerak. Agar o’quvchilar o’zlarini kontrol’ qilishiga jalb etilsa, ya’ni ular o’z-uzuni 
kontorl’ qilishini amalga oshirsa, bu talab samaraliroq bajariladi. Shu sabali, 
o’qituvchi mahnat usullarini, harakatlarini bajarish qoidalarini tushuntirar ekan, 
o’quvchilarga shunday mezonlarni ko’rsatadiki, o’quvchilar shu mezonlar asosida 
o’zlari bajaradigan harakatlarning to’g’riligi haqida hukm chiqarishlari mumkin. 

---

9 
Shuningdek, o’z-uzuni kontrol qilish o’quvchilarni asosiy o’quv vazifasi – mehnat 
malakalarini egallashdan chalg’imasligi kerak.
 
Egovlashdek keng tarqalgan slesarlik operatsiyani o’rganishda o’z-uzuni 
kontrol’ qilish imkoniyatlarini kurib o’tamiz. Ma’lumki, egovni muvozanatda 
tutishi-ko’rsatilgan operatsiyaning eng qiyin usullaridan biridir. Bu usulni 
o’rganish qiyinligining sababi ko’proq egovning tebranishi ish harakati vaqtida 
uning gorizontal tekislikdan og’ishini ko’zi bilan izohlanadi. Shu sababli, 
o’quvchilar o’z harakatlarini o’zlari to’g’irlab turishiga asos bo’ladigan boshqa 
qandaydir belgi kerak. Buning uchun ustaxonalardagi mashg’ulotlar sharoitida 
kuydagi didaktik usuldan foydalanish mumkin. O’quvchilarga zarb usuli bilan 
bajarish va o’z harakatlarini ishlov berilayotgan butun yuza egov tishlarining bir 
tekis izlari turi tavsiya etiladi. 
Ana shu maqsadda keyingi yillarda ko’proq ta’limning texnik vositalari- 
trenajyorlar o’quvchilarga o’z mehnat harakatlarida berilgan kuch. Ma’lumki, 
ishchi ishlab chiqarish tekisligini bajarishda o’zi uchun zarur muayyan 
spravochnik materiallarini topa olishi kerak. Agar masalan, stanokchi haqida gap 
borayotgan bo’lsa, bu topshiriq konkret ish shartlariga ko’ra qirqish rejimi 
elementlari (qirqish chuqirligi, qirqish tezligin uzatish) bo’lishi mumkin, elektr 
montajchi uchun esa spravochnikdan simlarning markalarini, apparatlar va 
hakozolarni topishga to’g’ri keladi. Ishchining malakasi qancha yuqori bo’lsa, u 
spravochnik adabiyotdan shunchalik keng foydalaniladi. Shu bilan birga mehnat 
ta’limi protsessida spravochniklardan foydalanish yagona maqsad emas, balki 
o’quvchilarni sanoat ishlab chiqarishi asoslari bilan tanishtirish usullaridan biri
bo’lishi kerak. Demak, spravochnik adabiyotdan foydalanishga o’quvchilarning 
mehnat faoliyati mazmuni talab qilgandagina murojat qilinadi. Masalan, rez’ba 
ochishda zagatovkalarning tegishli o’lchamlari jadvallardan tanlanadi, eskizlar 
tuzishda GOST lardan foydalaniladi, elektr sxemalarni ishlashda elektr montaji 
ishlariga oid spravochniklardan foydalanadi va hokazo. 
Laboratoriya tajribalarini o’quvchilar ustaxonalaridagi mashg’ulotlarda ishlov 
beriladigan materiallarning xossalari bilan, asboblarning tuzilishi, jihozlar va 

---

10 
boshqalar bilan tanishish maqsadida bajaradilar. Bu tajribalar laboratoriya ishlari 
o’rtasida tashkil qilinadi. Laboratoriya ishlari qiyinligi o’quvchilarning yoshiga va 
mavjud bo’lib moddiy bazaga qarab har xil bo’lishi mumkin. Masalan, yog’ochni
homlik va qattiqlikni sinash o’quvchilarning qo’lidan keladi. Ular hozirgi zamon 
priborlari va moslamalardan foydalanganligi ma’qul. 
Bunday ishlarni bajarishda
eng muxim o’quvchilarning fan asoslari bo’yicha bilimlardan foydalanishdir. Agar 
laboratoriya ishlari unumli mehnat
bilan bog’liq bo’lsa o’quvchilarning ularga
qiziqishi ortadi. Masalan o’quvchilarga mazkur metalning qattiqligini shunchaki 
topish emas balki yasaladigan detal’ uchun tegishli qattiqlikdagi zagatovka 
tanlashni ham topshirish maqsadga muvofiqdir. Tokarlik stanogini o’rganishga 
kirishishda o’quvchilar o’tkirlash burchaklari normativlarga mos kelishni
aniqlash uchun uglomer yordamida keskich geometriyasini tekshirishni
laboratoriya ishi sifatida bajarishlari mumkin. 
Odatda laboratoriya ishlari praktikum shaklida tashkil qilinadi, ammo ularni
frontal yo’l bilan ham o’tkazish mumkin. Praktikum shaklidagi laboratoriya 
ishlarida o’quvchilar zvenolarga bo’linadi zvenodagi o’quvchilar soni tegishli
jihozlar va laboratoriya tajribalarini o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnati 
bilan didaktik bog’lash imkoniyatlariga qarab aniqlanadi. 
Qiyinligiga 
qarab 
laboratoriya 
tajribalari 
o’quvchilarning 
og’zaki 
ko’rsatmalari yoki ishlatiladigan priborlarning tuzilishi, ishning maqsadi va ish 
tartibi ifodalanadigan yozma instruktsiyalar bo’yicha o’tkazilishi mumkin. 
Durodgarlik randalarni vazifalariga ko’ra sirtlarni tozalash, siliqlash, tekislash 
maqsadida ishlatiladigan, ya’ni yog’ochka birlamchi ishlov beruvchi randalarga va 
maxsus randalarga bo’linadi. Bular sherxebel’ taxta randa, mushranda, 
japsarandalardan, hamda zakrov randa, chak randa, konish randa, dila randa, 
chorabzal randalar va boshqalardan iborat. 
Sherxebel’ bu yog’och materiallarining sirtini tozalash va qalin payraxa olish 
yo’li bilan xomaki randalash maqsadida ishlatiladi. 
Sherxebelning asosiy qismlari kunda tig’ va ponadan iborat bo’lib 
kundasining uzunligi 250-260mm, eni 40-45 mm qalinligi 60 mm bo’ladi. 

---

11 
Tig’ining eni 30 mm bo’lib, kesuvchi qirrasi yoy shakliga ega bo’ladi. 
Sherxebelda sirtlarni silliq va tekis randalab bo’lmaydi. 
Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi taxta randa 
sherxebeldan kundasining enliligi va tig’ining to’g’ri bo’lishi bilan farq qiladi. 
Taxta randa kundasining eni 55-60 mm, tig’ining eni 45-60 mm bo’ladi. Ayrim
hollarda o’qituvchilarning yoshlarini, jismoniy qobiliyatlarini xisobga olib 
sirtlarni silliqlash maqsadida taxta o’rnida sherxebeldan foydalanish mumkin. 
Buning uchun sherxebelning tig’ini charqlab, to’g’ri tig’li qilib beriladi.
Mushiranda bu tuzilishi jixotidan taxta ramdadan farq qilmaydi. Mushiranda 
tig’ida qo’chimsha temir pushtax bo’lib, u payraqani sindirish vazifasini o’taydi. 
Shuning uchun temir pushtakni tig’ning kesuvchi qirasiga yaqin o’rnatiladi. Shu 
tarixa o’rnatilganda tig’ chiqargan payraqani darhol qayirib sindiradi va 
randalashni engillashtiradi. Shunday qilib mushranda yordamida yog’och 
materiallarning sirti siliqlanadi, shuningdek, yig’ilgan tayyor buyumlarga dastlabki 
pardoz beriladi, buyum sirtidagi notekisliklar randalab tekislanadi. Japs randa bu 
taxta randa va mushiranda yordamida uzun va enlik taxtalarning sirti silliqlansa 
ham ular bilan tekis randalab bo’lmaydi. Japs randa kundasi uzun (700-800mm), 
enlik (70-80mm), tig’ining eni 55-60mm bo’ladi. Japs randaga, ko’pincha, temir 
pushtakli tig’ o’rnatiladi. Bu randa yordamida randalashda sirtlar tekis chiqishi 
uchun payraqi yubqa olinadi va qalin payraqi olinsa, sirt tekis chiqmaydi. 
Randalarni ishga sozlash tig’lar o’tmaslanganda ularni kundadan chiqarib 
charqlash, charqlashda hosil bo’lgan qirolini to’qish va tig’ini kundaga qaytadan 
to’g’ri o’rnatishdan iborat. 
Charqlash natijasida tig’larda hosil bo’lgan qirolni to’qish uchun kumqayroq 
yoki qayroq tosh, kerosin, suv bilan namlab turiladi. Kerosin qirolni tez to’qishga 
yordam beradi. Qayrash vaqtida tig’larning o’tmaslanib qolmasligiga, qum 
qayroqning o’yilib tezda ishtan chiqib qolmasligiga e’tibor beriladi. 
Randalarni to’g’ri tutish va erkin randalash sirtlarning tekis chiqishini 
ta’minlash bilan bir qatorda randalash vaqtida o’quvchilarning ortiqcha kuch 
sarflab qiynalmasligiga, charchamasliklariga yordam beradi. Randalash vaqtida 

---

12 
sirtlarning tekis chiqmasligi ortiqcha mehnat va material sarflanishiga, 
materialning ishtan chiqishiga va o’quvchilarning ishdan bezishlariga sabab 
bo’ladi. 
O’quvchilarga sirtning silliq va tekis chiqishiga sabab bo’luvchi ominlarini 
o’rgatish bilan bir qatorda ortiqcha mehnatni sarflamasdan tez va sifatli 
randalashga o’rgatiladi. Buning uchun randalardan foydalanish ketma-ketligi 
randalash tartibi va tekislikni tekshirish to’g’risida shuncha berilib bu borada etarli 
ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.