Генетика, геномика ва биотехнологиянинг замонавий муаммолари

ТУРЛАРАРО ДУРАГАЙЛАШ НЕГИЗИДА ОЛИНГАН ТИЗМА ВА Ғ
3
 
ДУРАГАЙ КОМБИНАЦИЯЛАРИДА СУВ ТАНҚИСЛИГИГА 
ЧИДАМЛИЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ 
 
Санаев Н.Н. 
ЎзР ФА Генетика ва Ўсимликлар экспериментал биологияси институти 
111226, Ўзбекистон Республикаси Тошкент вилояти Қибрай тумани Юқори-юз кўчаси 
[e-mail]
Ҳозирги вақтдаги глобал илиш жадаллигини ҳисобга олиб зарур 
чораларсиз иқлим қурғоқчилиги ортиб боришини эътибордан четда қолдириб 
бўлмайди. Бу Ўзбекистон учун долзарб масаладир. Иқлимнинг салбий 
таъсирини камайтириш учун унга мослашиш чораларини кўриш керак [2].
 
“Қишлоқ хўжалиги соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар ва 
таркибий ўзгаришларни янада чуқурлаштириш, ер ва сув ресурсларидан 
самарали фойдаланиш 2016-йил ва яқин истиқболга мўлжалланган иқтисодий 
дастуримизнинг принципиал муҳим йўналишидир” – деб таъкидлаб ўтди 
Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримов ўзининг мамлакатимизни 
2015-йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш якунлари ва 2016-йилга 
мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳум устувор йўналишларига 
бағишланган вазирлар маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги 
маърузасида.
Ғўзанинг генетикаси ва селекциясида турлараро дурагайлаш негизида 
олинган навлар, тизмалар ва улар иштирокидаги дурагай популяцияларида 
сув танқислигига чидамлилигини ўрганиш асосий вазифалардан ҳисобланади 
[1]. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда ўз олдимизга ўрта толали 
ғўзанинг 
турлараро 
дурагайлаш 
орқали 
олинган 
намуналарини 

---

Материалы конференции «Современные проблемы генетики, геномики и биотехнологии», 18 мая 2016г. 
108 
моделлаштирилган 
қурғоқчилик 
шароитида 
ўсимлик 
биотипларида 
бўладиган ўзгарувчанлигини ўрганишни мақсад қилиб қўйдик. 
Тадқиқотлар олиб бориш учун турлараро дурагайлаш негизида олинган 
6 та (Л-384, Л-483, Л-534, Л-403, Л-6, Л-8) тизмалар, шунингдек Гулбаҳор-2 
ва Навбаҳор-2 ғўза навлари ҳамда улар иштирокида олинган Ғ
3
дурагай 
комбинациялар уч хил сув режимда, 0-1-0 схемада (фақат гуллаганда бир 
марта суғориш), 0-2-1 схемада (гуллаш бошланиши ва ялпи ҳосилга киришда, 
ҳамда кўсаклари очилганда), 1-3-1 схемада (шоналаш, гуллаш, очилишда) 
экиб ўрганилди. 
Барча ўрганилаётган намуналардаги ҳар бир ғўза ўсимлигининг 
вегетация охиридаги (сентябр ойининг сўнги ўн кунлигида) ҳолати қайд этиб 
чиқилди, унда ўсимлик бўйининг баландлигига, баргларининг ҳолатига, 
ҳосил элементларини сақлаб қолишлигига, ҳосил ва ўсув шоҳларининг сони, 
ҳамда типига, ўсимлик шаклига, кўсаклар сони, ҳосилдорлиги ва бошқа 
кўрсаткичларига эътибор қаратилди. Олинган натижалар таҳлилларига кўра, 
сув танқислиги шароитида Ғ
3
“Л-6 х Навбаҳор-2” дурагай комбинациянинг 
конуссимон шаклдаги ўсимликларининг ўртача бўйининг баландлиги 
88,56±3,16 см, ҳосил шоҳларининг сони 12,78±0,46 дона, кўсаклар сони 
14,83±1,37 дона, битта ўсимликнинг ҳосилдорлиги 75,65±6,96 граммни 
ташкил этган бўлса, цилиндрсимон ва тарвақайлаган шаклларида мос 
равишда ўсимлик бўйи 73,11±4,57 ва 71,17±3,07 см, ҳосил шоҳлари 
10,57±0,67 ва 10,90±0,25 дона, кўсаклар сони 6,86±1,32 ва 6,17±0,55 дона, 
ҳосилдорлиги 34,97±6,75 ва 31,45±2,82 граммга тенг бўлди. Шунингдек, 
Гулбаҳор-2 ғўза нави, Л-6 тизмаси ва “Гулбаҳор-2 х Л-384” дурагай 
комбинациясида ҳам юқоридаги кўрсаткичларга яқин натижалар олинди. 
Умуман ўрганилаётган барча ўсимликларнинг конуссимон шакллари ҳар 
учала шароитда ҳам ҳосилдорлиги юқори бўлди, лекин кўп сув билан 
таъминланган фондаги кўпчилик ўсимликлар бўйининг баландлиги 150 ва 
ундан юқори см намоён этиб, кўсакларининг очилиши анча кечикди.

---

Материалы конференции «Современные проблемы генетики, геномики и биотехнологии», 18 мая 2016г. 
109 
Хулоса қилиб айтганда, ғўза ўсимлигининг шакли қурғоқчиликка 
чидамлиликни аниқлашда асосий кўрсаткичлардан бири эканлиги аниқланди.
Фойданилган адабиётлар рўйхати 
1.
Арутюнова Л.Г., Пулатов М., Эгамбердиев А. Новый генофонд 
хлопчатника, полученный на базе межвидовой гибридизации //Генетика, селекция 
и семеноводство хлопчатника и люцерны. Труды ВНИИССХ им. Г.С.Зайцева, вып. 
24. Ташкент. 1992. С. 33-42. 
2.
www.uzb.econews.uz