Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

 

---

168 
VIII-БОБ. ИҚТИСОДИЙ КОНЦЕНТРАЦИЯНИ ДАВЛАТ 
ТОМОНИДАН НАЗОРАТ ҚИЛИШ. 
 
8.1. Иқтисодий концентрация тушунчаси.
8.2. Хўжалик юритувчи субъектлар бирлашмаларини ташкил 
этишда монополияга қарши талаблар.
8.3. Хўжалик юритувчи субъектларни қайта ташкил этиш ва 
тугатишга розилик бериш тартиби.
8.4. Хўжалик юритувчи субъектларнинг устав капиталидаги акция 
(улушлар)ни ва бошқа мулкий ҳуқуқларни олишда монополияга 
қарши талаблар. 
8.5. Хўжалик юритувчи субъектларни ташкил этиш, хўжалик 
юритувчи субъектларни қўшиб юбориш ва қўшиб олишда олдиндан 
розилик олиш тартиби.
8.6. Жисмоний шахсларнинг хўжалик юритувчи субъектларнинг 
бошқарув органларидаги иштироки.
8.7. Хўжалик юритувчи субъектларни мажбурий тарзда бўлиш ёки 
ажратиб чиқариш тартиби. 
 
 
Иқтисодий концентрация тушунчаси 
 
 
Ишлаб 
чиқариш 
кучлариннинг 
мувофаққиятли 
ривожланишининг муҳим шарти ва бир вақтнинг ўзида ушбу 
процесснинг натижаси бу уларни умумийлаштириш даражасининг 
доимий ўсиши билан боғлиқ. Мазкур умумиқсодий қонуннинг амал 
қилиши тўхтовсиз ва доим йириклашиб борадиган концентрацига 
ва 
капиталнинг 
марказлашишига, 
ишлаб 
чиқаришнинг 
монополиялашувга олиб келади. 
Ҳозирда саноатни прогрессив ривожлантириш, энг замонавий 
технологик ютуқларни қўллаш учун ресурсларни марказлаштириш 
керак бўлади. Битта корхона бозор сегментини ушлаб туриш, бозор 
рақобатига бардош бериш учун ресурга ҳам, интеллектуал кучга 
ҳам эга эмас. Бозор сегментини ушлаб туришнинг технологик 
даражаси фақат ўзларининг кучлари ва ресурсларини биргаликдаги 
технологик мажмуада бирлаштирган корхоналар гуруҳи дорасида 
сақланади. 
Жаҳон иқтисодининг ривожланиши ишлаб чиқариш ва 

---

169 
капиталнинг 
бир 
давлат 
миллий 
чегаралари 
доирасида 
марказлашуви 
ва 
концентрацияси 
чегарасидан 
чиқиб, 
интернационал даражага чиқиши билан тавсифланади. Аксарият 
бозорлар рақобат ва монополия ўртасидаги оралиқ ҳолатни 
эгаллайди. 
Капитализмнинг монополистик босқичигача эркин рақобат 
хукм сурган. Эркин рақобат деганда капитал оламида хамманинг 
хаммага қарши курашини назарда тутади. Бу бахсда йирик 
корхоналар кичиклари олдида ҳал қилувчи устунликларга эга. 
Корхона қанча йирик бўлса ишлаб чиқаришни яхшилаш имконияти 
кўпроқ бўлади, янги техникаларни киритиши, технологик 
янгиланишларни киритиш имконига эга бўлади ва шу билан 
махсулот ишлаб чиқаришдаги сарф харажатларни камайтиради. 
Йирик корхоналар кичикларига нисбатан кредитлардан кенгроқ 
фойдаланиши мумкин. Йирик корхоналар ишлаб чиқариш 
биноларини барпо этиш ва сақлаш, хом ашё ва материалларни 
сотиб олиш ва етказиш, тайёр махсулотларни сотиш билан боғлиқ 
харажатларни тежаш йўли орқали ишлаб чиқаришдаги сарф 
харажатларни камайтириши мумкин. Эркин рақобатни тўлақонли 
хукмронлигида амал қиладиган капитализмнинг иқтисодий 
қонунлари натижаси ўлароқ кучсиз корхоналар тубга шўнғиб 
кетади, йирик ўйинчилар эса сув юзасига қалқиб чиқади. 
Капитализмнинг 
иқтисодий 
қонунлари 
капитални 
концентрациялаш ва марказлаштиришни тақозо қилади. Капитални 
концентрациялаш 
ва 
марказлаштириш 
ишлаб 
чиқаришни 
концентрациялаш, йирик корхоналарнинг ўрни ва аҳамияти билан 
чамбарчасб боғлиқдир. 
Етарли 
даражада 
ривожланган 
ишлаб 
чиқаришни 
концентрацияси монополияни келтириб чиқаради. Шундай қилиб, 
монополияларга ўтиш ишлаб чиқаришни концентрациялаш билан 
тайёрланган, ишлаб чиқаришни концентрациялаш эса ўз ўрнида 
эркин рақобат асосида ривожланган. 
Ўзбекистон Республикасининг “Рақобат тўғрисида”ги 2012 йил 
6 январдаги № ЗРУ-319- сонли Қонунига асосан иқтисодий 
концентрация – хўжалик юритувчи субъектнинг ёки шахслар 
гуруҳининг устунлигига олиб келадиган, товар ёки молия 
бозоридаги рақобатнинг ҳолатига таъсир кўрсатадиган битимлар 

---

170 
тузиш ва (ёки) бошқа харакатларни содир этиш ҳисобланади (4-м. 
3-қ.).
Иқтисодий концентрация остида аввалам бор тижорат 
ташкилотларни муйаян шартларда ташкил этилиши ва қайта 
ташкил этилиши билан боғлиқ бўлган битмлар, муйаян шартларда 
акциялар ва улушлар (актвиларнинг миқдори, сотилган товардан 
фойда ва ҳ.к.) билан боғлиқ битмлар ва рақобатнинг ҳолатига 
таъсир кўрсатувчи айрим бошқа битмлар.