Reja: Tizim qurilishi va faoliyatiga oid asosiy tushunchalar

yaxshi tashkil qilingan tizim 
deyiladi. Yaxshi 
tashkil qilingan tizimga Quyosh tizimi, yadro hamda elektronlardan iborat planetar sistema va 
boshqalarni misol keltirish mumkin.
Barcha komponentlari va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ifodalash imkoni bo‘lmagan 
tizimlar 
yomon tashkil qilingan tizimlar 
deyiladi. Yomon tashkil qilingan tizimlarga diffuziya 
jarayoni, biologik populyatsiya, kimyoviy reaksiya va boshqalarni misol keltirish mumkin.
O‘zini-o‘zi tashkillashturivchi tizimlar 
deb tashqi va ichki ta’sirlarga qarab o‘zining ichki 
strukturasini o‘zgartirishga qodir bo‘lgan tizimlarga aytiladi. Masalan, biologik tashkilotlar, 
kishilar jamoasi, korxona tashkilotlari, davlat va uning tarmoqlari o‘zini-o‘zi tashkillashturivchi 
tizimlarga misol bo‘la oladi.
Agar tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini vaqtga bog‘liq biror aniq funksiya bilan 
ifodalash imkoni bo‘lsa, demak, vaqtning istalgan lahzasi uchun uning joriy holatini va zarur 
bo‘lsa keyingi holatini ham analitik usulda ifodalash imkoni mavjud bo‘ladi. Odatda bunday 
tizimlar 
determinirlangan (aniqlangan) tizimlar 
deyiladi.
Ba’zi hollarda tizimning o‘zgarishi tasodifiy xarakterda bo‘ladi. Tasodifiy xarakterga ega 
tizimlarning esa joriy holati haqidagi ma’lumotlar uning keyingi holatini aniqlash, ya’ni bashorat 
qilish uchun yetarli bo‘lmay qoladi. Bunday tizimlarni biz 
stoxastik tizimlar 
deb ataymiz.
Savol va topshiriqlar: 
1. Tizimning elementi va qismiy tizim deganda nima tushuniladi?
2. Tizimning strukturasi va holati tushunchalariga izoh bering.
3. Tizim uchun aloqa tushunchasi nimani anglatadi?
4. Tizimning o‘zini tutishi deganda nima tushuniladi?
5. Tizim qanday belgilariga qarab tasniflanadi?
Adabiyotlar: 
1. Красов А.В. Теория информационных процессов и систем. – М.: 2002.
2. https://ru.wikipedia.org/ – Система.
3. http://www.km.ru/ – Терминологии теории систем.
4. http://fpi-kubagro.ru/ – Определения понятия “система”.
4
Авенир Аркадьевич Воронов (1910-y. 28-noyabr – 1992-y. 17-oktabr) – avtomatik boshqaruv nazariyasi 
sohasidagi yetuk rus olimi, Rossiya FA akademigi (1970).
5
Геллий Никола́евич По́варов (1928-yil 2-fevral – 2004-yil 16-noyabr) – rus matematigi, faylasuf i tarixchi, 
professor. Xalqaro axborotlashtirish akademiyasining haqiqiy a’zosi. Kibernetika fani taraqqiyotiga hissa qo‘shgan 
mashhur olim.