Reja: Tizim qurilishi va faoliyatiga oid asosiy tushunchalar

ochiq tizimlar 
deyiladi, aks holda 
yopiq tizimlar 
deyiladi. Ochiq tizimlar tushunchasi fanga birinchi marta K.L. fon Bertalanfi tomonidan kiritilgan.
Murakkab tizim 
tushunchasi, umuman olganda, tizimlar uchun bir qiymatli bo‘lmagan 
tushuncha bo‘lib, ularni turli jihatlariga ko‘ra murakkab deyish mumkin, masalan, o‘lchami, 
strukturasi, o‘zini tutishi va hk.
Qanday tizimni murakkab deyish mumkin, degan savolga turli olimlar turlicha 
yondashganlar. Aniqroq aytganda, murakkab tizimlar uchun yagona ta’rif hali mavjud emas.
Masalan, angliyalik kibernetik olim S.Bir barcha kibernetik tizimlarni sodda va murakkab 
sinflarga ajratishda ehtimollar nazariyasi nuqtayi nazaridan ifodalanishiga qarab ajratish lozim, 
degan g‘oyani ilgari surgan bo‘lsa, A.I.Berg
2
esa kamida ikkita turli matematika tili (masalan, 
differensial tenglamalar va Bul
3
algebrasi) orqali ifodalash mumkin bo‘lgan sistemalar murakkab 
sistemalar bo‘ladi, degan fikrni beradi.
2
А́ ксель Ива
́нович Берг (29-oktabr (10-noyabr) 1893-y., Orenburg – 9-iyul 1979-y., Moskva) – radiotexnik, 
admiralinjener, Rossiya FA muxbir a’zosi (1943-y.), haqiqiy a’zosi (1946-y.). Rossiya mudofaa vaziri o‘rinbosari 
lavozimida faoliyat ko‘rsatgan.
3
Буль Жорж (Boole George) –1815-yilning 2-noyabrida Angliyaning Linkoln shahrida tug‘ilib, 1864-yilning 
8dekabrida Irlandiyaning Ballintempl shahrida vafot etgan. Algebraik mantiq ixtirochisi bo‘lgan bu ingliz olimi 24 
yoshida (1839-yil) o‘zining birinchi ilmiy maqolasini e’lon qilgan, 34 yoshida (1849-yil) Irlandiyaning Kuinz-kolleji 
professori bo‘lgan va umrining oxirigacha shu kollejda matematikadan dars bergan. 1857-yilda London qirollik 
jamiyatining a’zosi bo‘lgan Bulning ilmiy ishlari matematika, ehtimollar nazariyasi, topologiya, funksional analizga 
keng tatbiq etildi va hatto elektron hisoblash mashinalarining yaratilishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi.

---

A.A.Voronov
4
ning fikricha esa, bir-biriga yaqinlashmaydigan kamida ikkita nochiziqli 
elementlarni o‘zida mujassamlashtirgan sistemalarni murakkab sistemalar deyish mumkin.
Boshqa bir nazariyaga binoan, sistema murakkab deyiladi, agar uning turg‘un matematik 
modelini yozib bo‘lmasa.
Sistemani murakkab deyish mumkin, agar unda ro‘y berayotgan hodisalarning tabiati aniq 
ma’lum bo‘lmasa.
Sistemani murakkab deyish mumkin, agar unda juda ham ko‘p elementlar mavjud bo‘lib, bu 
elementlar o‘rtasidagi aloqalar haqida hech qanday ma’lumot bo‘lmasa.
Xususan, nazariyotchi olim G.N.Povarov
5
ning fikriga ko‘ra, eng sodda holda tizimdagi 
elementlar soniga qarab, uni turli murakkabliklar bo‘yicha sinflarga ajratish mumkin, masalan:
1) kichik tizimlar deyiladi, agar elementlar soni 10-10
3
ta bo‘lsa;
2) murakkab tizimlar deyiladi, agar elementlar soni 10
4
-10
7
ta bo‘lsa;
3) ultramurakkab tizimlar deyiladi, agar elementlar soni 10
8
-10
30
ta bo‘lsa;
4) supertizimlar deyiladi, agar elementlar soni 10
31
-10
200
ta bo‘lsa.
Umuman olganda, sodda tizimlarni murakkab tizimlardan ajratib turuvchi aniq chegara yo‘q 
va bu chegara tizimlarning ichki xususiyatlaridan kelib chiqib, shartli ravishda qo‘yiladi.
Agar tizimning barcha elementlari va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniq parametrlar 
bilan to‘la aniqlangan bo‘lsa, u holda bunday tizim