Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

1 B .N id iz , H. Anderson. D. K old u yell "Princiblcs o f A ccou n ting" М .Ф инансы и эко­
номика. 2 0 0 4 г.
8

---

bajarilishi, xarajatlar normativlaridan kundalik chetga chiqishlar, 
ish kuchidan foydalanish va asbob-uskunalam ing yuklanganlik da- 
rajasi, shartnomalarga rioya qilinishi - mol yetkazib beruvchilar 
va xaridorlar o'rtasida tuzilgan kontraktlam ing bajarilishi haqida- 
gi m a’lumotlami yetkazadi. Operativ hisobda o ‘lchovlaming ham- 
ma turlari - moddiy, mehnat va qiymat oichovlaridan foydalani- 
ladi. Lekin hisobning bu turi asosan bir turdagi operatsiyalami aks 
ettirganligi va undan umumlashtirilgan ko ‘rsatkichlar talab qilin- 
maganligi sababli, unda moddiy, mehnat o ic h o v birliklaridan foy- 
dalaniladi.
Nazoratning tezkorligini ta ’minlash uchun xo‘jalik operatsi- 
yalarining borishi haqidagi axborotni tezroq olish kerak b o ia d i. 
Shuning uchun operativ hisobning m a’lumotlari iloji boricha oson- 
roq y o ‘l bilan qayd qilinishi kerak. Ulam i bevosita kuzatish y o ‘li 
bilan yetkazishadi, telefon, faks, modem orqali, kompyuter aloqa- 
si yordamida va boshqa y o ‘llar bilan xabar qilishadi. Hozirgi vaqt- 
da operativ axborotni olish uchun mexanika va avtomatik o ic h o v , 
tartibga soluvchi asboblar, moslamalardan foydalanish tobora ken- 
gayib bormoqda. Hisobni bunday tashkil qilish xo ‘jalik operatsi- 
yalarining borishi ustidan ulam ing am alga oshirihshi vaqtida bev­
osita boshqarish imkonini beradi.
Operativ hisobning m a’lumotlaridan mutlaq aniqlik talab etil- 
maydi, chunki ulam ing asosiy vazifasi kuzatilayotgan obyektlarda 
sodir bo‘Iayotgan o ‘zgarishlami tezlik bilan xabar qilishdir. Shun­
ing uchun amaliyotda operativ hisobdan faqat taxminiy axborotni 
olish bilan kifoyalaniladi. Lekin bu axborot yetarli darajada to ‘g ‘ri 
boMishi kerak, zeroki, unga qarab o ‘zgarishlarning hajmi va tavsifi 
haqida ishonchli xulosa chiqanb, xatosiz bo‘lgan boshqaruv qaror- 
lami qabul qilish mumkin bo‘lsin.
Operativ hisob korxonaning har xil b oiin m alari - bo iim lari, 
sexlari, omborlari va hokazolai tomonidan yuritiladi.
Operativ axborot yordamida - menejerlar ishlab chiqarish, foy- 
da bo‘yicha topshiriq bajarilishining borishi, korxonani ta’minlash 
va mahsulot sotish bo ‘yicha topshiriqlam ing bajarilishi, tovar mod-
9

---

diy boyliklar zahirasining darajasi ham da boshqa korxonalar, tash- 
kilotlar, muassasalar bilan hisob-kitoblam ing holati va borishi ha- 
qidagi m aiu m o tlam i olishda foydalanishadi.
Operativ hisob korxonaning ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi, 
uning harakati, xodimlarning malakasini oshirish va boshqalar usti- 
dan nazorat olib borish uchun zarurdir. Sexlar, omborlar va boshqa 
b o ‘linmalarning xodimlari undan m a ’lum x o ‘jalik qismidagi top- 
shiriqlar bajarilishi haqidagi m a’lumotlar olishadi.
Operativ hisobdan ishlab chiqarish b o iin m alarid a sodir 
b o ‘layotgan operatsiyalar yoki jarayonlam ing borishi haqidagi ax- 
borotlarni olishda keng foydalaniladi. Bu maxsus grafiklar, xabar- 
chi taxtalar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi.
Operativ hisobning ba’zi bir m a’lum otlaridan faqat korxona- 
ning tarkibiy qismidagina foydalanilmay, balki boshqaruv tizimla- 
rida ham foydalaniladi. Bunday m a’lumotlar umumlashtirilib, ich- 
ki operativ hisobot tarkibiga kiritilishi mumkin. Operativ hisobot- 
ning ko ‘rsatkichlari ayrim tarmoqlar va butun xalq xo‘jaligi miq- 
yosida tegishli jarayonlar ustidan kuzatish va axborotni umum- 
lashtirish uchun xizmat qiladi. Operativ hisobotdan, masalan, mah- 
sulot ishlab chiqarish, xomashyo bilan ta ’minlash, ishga kelish, 
ekish va hosil y ig ‘ish va boshqa m a’lumotlar olinadi. Operativ hi- 
sobning m a’lumotlaridan keyinchalik foydalanishda buxgalteriya 
yoki statistik hisobda qayta ishlanadi.
Statistik hisob - ommaviy x o ‘jalik hodisalar to ‘g ‘risidagi 
m a’lumotlarni yig‘ish va ishlash tizim idan iborat. X o‘jalik hi- 
sobining bu turi x o ‘jalik tarmoqlarining rivojlanish jarayonini 
o ‘rganishga yo‘naltirilgan. Undan korxona, tashkilot va muassasal- 
arda sodir b o iayo tgan turli-tuman ommaviy hodisalam i kuzatish 
uchun foydalaniladi. Statistik hisob yordam ida xo ‘jalik faoliyatin- 
ing turli-tuman miqdoriy va sifat k o ‘rsatkichlari hisoblab chiqiladi. 
Sanoatda bunga ishlab chiqarish hajmi, o ‘rtacha ish haqi, ish vaqti- 
dan foydalanish, mehnat unumdorligi darajasi, o ‘sishi va boshqa 
k o ‘rsatkichlar kiradi. Dastlabki statistik kuzatuv m a’lumotlari tu- 
manlar, viloyatlar va respublika xalq x o ‘jaligining ayrim tarmoq-
10

---

lari b o ‘yicha umumlashtiriladi. Statistik hisob statistika fani -
statistika usullaridan foydalanadi. Statistika mustaqil ijtimoiy fan 
sifatida faqat x o ‘jalik hodisalarinigina o ‘z ichiga olmay, balki jam i- 
yat hayotining boshqa tomonlarini ham qamrab oladi. J uni lad an. 
uning yordamida aliolining soni, tarkibi va harakati, xalq hayotin­
ing moddiy ham da madaniy darajasi, uning ijtimoiy hayoti haqida- 
gi k o ‘rsatkichlarga erishiladi.
X o‘jalik hodisalari haqidagi m a’lumotlar statistik hisob tomon- 
idan operativ va buxgalteriya hisobi korxona, tashkilot va rnuas- 
sasalarda mustaqil ravishda tashkil qilinadigan dastlabki hisobdan 
olinadi. B a’zi m aiu m o tlar statistik kuzatuvning alohida shakllari -
qayta ro ‘yxatga olish va tekshirishlar yordamida olinadi. Uzluksiz 
kuzatib b oim ay d ig an ommaviy hodisalam i tavsiflash uchun dast- 
lab kuzatish usulidan keng foydalaniladi.
Tarmoqlar, xalq xo‘jaligi miqyosidagi xo‘jalik hodisala- 
rini tavsiflovchi m a’lumotlar asosan maxsus davlat statistika tash­
kil otlari
- statistika qo‘mitasi tomonidan olinadi va ishlab chiqila- 
di. Dastlabki materiallarni ilmiy ishlash va tahlil qilish olingan 
ko‘rsatkichlarni yig ‘ish va guruhlash, o ‘rtacha sonlar usuli. nis- 
biy jam lar, indekslar, dinamik qatorlar kabi maxsus usullardan foy- 
dalanish yordamida amalga oshiriladi.
Statistik hisobning k o ‘rsatkichlarini hisoblab chiqishda bar- 
cha mavjud o lc h o v la r - natura, mehnat va pul o ‘lchovlaridan, 
o ‘rganilayotgan hodisaning mazmuni va q o ‘yilgan vazifalariga qa- 
rab foydalaniladi.
Buxgalteriya 
hisobi 
-
ichki 
boshqarish 
va 
tashqi 
iste’molchilarnmg maqsadlari uchun joriy va yakuniy axborotni ol­
ish bilan korxonalar, tashkilotlar ham da muassasalam ing xo'jalik 
faoliyati ustidan uzluksiz va o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan kuzatish va 
nazorat qilish tizimidan iborat.
Amerikalik olimlar B.Nidiz, H. Anderson, D. Kolduyellar5 
"Buxgalteriya hisobi x o ‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qa-