Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

 
Infeksiya manbaidan
 
sog`lom 
odamga kasallik qo`zgatuvchisi o`tadigan ma’lum yo`llar bor: ichak (fekal- oral yo`li), xavo-
tomchi yo`li, transmissiv va kontakt yo`l shular jumlasidandir. 
Infeksiya o`tishining
 
ichak yo`lida kasallik qo`zg`atuvchisi axlat va siydik bilan tashqi 
muxitga tushib, suv, oziq-ovqat, ro`zgor buyumlari, odamning qo`llarini ifloslantiradi. Bunda 
qo`zgatuvchi og`iz orqali kirganda kasallik yuqadi. YUqish omillarining axamiyati turli ichak 
infeksiyalarida bir xilda emas. CHuionchi, qorii tifi kasalliklarining paydo bo`lishida suv, sut va 
oziq-ovqat masalliklari ko`proq axamiyatga egadir. Dizenteriyada kasallik iflos qo`llardan va 
axlat tegib qolgan meva xamda sabzavotlardan yuqadi. Infeksiya o`tishining shu yo`li ichak 
infeksiyalari — qorin tifi, paratiflar, vabo, dizenteriya uchun xarakterlidir. 
Infeksiyaning xavo-tomchi yo`li bilan o`tishida kasallik qo`zgatuvchisi yo`talish, aksirish 
vaqtida bag`am va so`lak tomchilari bilan birga tashqi muxitga tushadi. Odam mana shu 
qo`zgatuvchilar bilan ifloslangan xavoni nafasiga oladigan bo`lsa, unta kasallik yuqib qoladi. 
Xavo-tomchi infeksiyalari (kukyutal, qizamik, gripp, chechak, pnevmoniya, meningit va 
boshqalar) uchun yuqori nafas yollarining shikastlanishi xarakterlidir
5
. 
6..1-rasm 
Infeksiyalarning transmissiv yo`l bilan o`tishida kasallik qo`zg`atuvchisi turli xasharotlar 
orqali kasal odamdan sog`lom kishiga yuqadi. Bu shunga bog`likki, kasallik qo`zgatuvchisi 
bemorning qonida bo`ladi va tashqi muxitga chiqmaydi. Bunday kasalliklar qon infeksiyalari deb 
nom olgan. Qon infeksiyalarini yuqtiradigan xasharotlar ikki gruppaga bo`linadi: 
spetsifik yoki biologik yuqtiruvchilar; 
nospetsifik yoki mexanik yuqtiruvchilar. 
Kasallik qo`zgatuvchisi qaysi xasharotlarning organizmida muayyan ko`payish siklini 
o`tkazadigan bo`lsa, o`sha xasharotlar biologik yuqtiruvchilar xisoblanadi: chivinda bezgak 
parazitlarning jinsiy ko`payish sikli, bitning ichak epiteliysida rikketsiyalarning ko`payish sikli 
5
Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016

---

43 
bo`ladi. Kasallik qo`zgatuvchisi ko`pincha yuqtiruvchisining organizmida uning butun umri 
davomida saqlanib qoladi. 
Qon infeksiyalarini mexanik yuqtiruvchilari avval kasal xayvonlarni, so`ngra sog`lom 
xayvonlarni tishlar ekan, kasallik qo`zgatuvchisini xartumchasida qon tomchilari bilan birga 
yuqtiradi. CHunonchi, tezgizak pashsha kuydirgi va tulyaremiya mikroblarini sanchuvchi apparati 
— xartumchasi bilan sof mexanik tarzda yuqtiradi. Talaygina infeksion kasalliklar: toshmali 
xamda qaytalama tiflar va boshqa rikketsiozlar — bitlar va kanalar orqali, toun — burgalar orqali, 
ensefalit — chivin va kanalar orqali, bezgak — chivinlar orqali, leyshmaniozlar — iskaptopar 
chivinlar — flebotomus orqali transmissiv yo`l bilan yuqadi. 
Ichak infeksiyalarida mexanik yuqtiruvchilar kattagina rol o`ynaydi. Pashshalar
 
o`z oyoqlari 
va tanasiga yopishib qolgan axlat bo`lakchalari bilan birga ichak infeksiyalari qo`zgatuvchilarini 
turli masalliqlar va ovqatga yuqtiradi. 
Patogen mikroblar tayyor oziq-ovqatlarda ko`payishi mumkin, shu oziq- ovqatlar iste’mol 
qilinganida kasallik paydo bo`ladi. 
6..2-rasm 
Infeksiyaning kontakt yo`l bilan o`tishida qo`zgatuvchining bevosita va bilvosita yuqishi 
farq qilinadi. 
Patogen mikroblarning tashki muxit ishtirokisiz o`tishida bevosita kontakt tanosil kasalliklari 
(zaxm va suzak) da xammadan ko`ra xarakterlidir. Quturish va sodoku (kalamush tishlashidan 
paydo bo`ladigan kasallik) da xam ko`zg`atuvchi odamga to`gridan-to`gri xayvonning tishlashi 
orqali o`tadi. Boshqa kasalliklarda (qo`tir, kal, brutsellyozda) bevosita kontakt yo`li- bilan 
kasallik yuqishi nixoyatda kamdan-kam ko`rinadi. Ba’zan qon quyishda kasallik bevosita kontakt 
yo`li bilan yuqadi (bezgak, Botkin kasalligi). 
Bilvosita kontakt infeksiyaning tarqalishida etakchi axamiyatga egadir. Unda jonsiz 
yuqtiruvchi omillar (xavo, suv, oziq-ovqat maxsulotlari, tuproq» ro`zg`or va ishlab chiqarishda 
tutiladigan xilma-xil buyumlar) xamda tirik yuqtiruvchilar ishtirok etishi mumkin. SHu 
munosabat bilan bilvosita kontakt infeksiyaning tomchi, chang, oziq-ovqat bilan va boshqa yo`llar 
bilan tarqalishini o`z ichiga oladi. 
Infeksiya manbalari, infeksion kasalliklarning tarqalish yo`llari va usullarini o`rganish 
epidemiologiya predmeti xisoblanadi va profilaktika chora-tadbirlarini to`g`ri amalga o`shirish 
xamda infeksion kasalliklarga qarshi kurashish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 
Infeksion kasalliklarning kelib chiqishiga va tarqalib borishi uchta omilning o`zaro ta’siri va 
bekamu ko`stligiga: infeksiya manbalari, yuqish mexanizmlari va beriluvchan axolining borligiga 
bog`rliqdir. Bu — o`z navbatida odamlarning turmush sharoitlariga, ya’ni tabiiy va ijtimoiy 
omillarga bog`lik bo`ladi.