Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

OITS virusining hujayraga kirish jarayoni. R-120 oqsilni T-xelperlarni membranasidagi T-4 
retseptorlar bilan bog`lanishidan boshlanadi. Elektron mikroskopda virus zarrasini T-hujayralar 
retseptorlari bilan birikib, hujayra sitoplazmasi ichiga botib kirishi yaxshi ko`rinadi. Avval 
hujayra membranasini protoplazma ichiga bo`rtib chiqishi kuzatiladi va virus zarrasi vakuola 
bilan o`raladi. Keyinchalik virus qobig`i erib ketadi. Virus shu vaqtda hujayrada yo`qoladi, uning 
RNK si yoki k-DNK si ham o`ta kichik bo`lganligidan elektron mekroskopda ham ko`rinmaydi. 
Sekin-asta virus replikatsiyasi boshlanadi va kasallangan hujayra membranasida R-120 oqsili 
paydo bo`ladi. Bu davrda virus hosil bo`layotgan kasal hujayrani molekula darajasida sog` 
hujayradan farqlab aniqlash mumkin bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan elektron mikroskopda ko`plab 

---

26 
virus zarralarini kuzatish mumkin. Hozirgi kunda kasal hujayralar membranasida R-120 oqsilni 
paydo bo`lishi va daxshatli virus bilan kurash choralarini ishlab chiqishda qo`llanilmoqda.
O`simlik viruslari retseptorlari ham, deyarli o`rganilmagan. Ko`pincha hujayra kutikulasining 
jaraxatlanishi natijasida maxsus sezgir qismlar ochilib, virus bilan bog`lanadi va virus hujayraga 
o`tadi. O`sha "sezgir" qismlar mikroorganizm va hayvon hujayralaridagi retseptorlarga o`xshashsa 
kerak, degan taxminlar bor. 
Hujayraga kirgan virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi. Hujayraning ma'lum bir qismida 
virus nuklein kislotasi va boshqa bir qismida esa virus oqsili sintezlanadi.
Virus ikki zanjirli DNK sining replikatsiyasi (ikki marta ko`payishida) virus DNK sidan 
informatsion RNK ma'lum oqsillarning kimyoviy usulda yozilgan informatsiyalarini 
(transkriptsiya) qabul qiladi va mazkur informatsion RNK ribosomalarida virus DNK si 
replikatsiyasi uchun zarur oqsillar (bevosita virus DNK replikatsiyasiga zarur bo`lgan
 
fermentlar, 
virusning strukturasi oqsillari) ni sintezlaydi. DNK-polemeraza fermenti, o`z navbatida 
hujayradagi dezoksiribonukleozitrifosfatlarni ona DNK ga mos qilib, bir zanjirchaga ulaydi. 
Natijada, ona DNK ning har ikkala zanjirchasiga mos, yangi DNK zanjirchalarini sintezlaydi.
Bir zanjirchali virus DNK sining replikatsiyasida ham, asosan xuddi shunga o`xshash jarayon 
sodir bo`ladi. Ammo bir zanjirchali ona DNK da DNK ning replikatsiyasi uchun zarur bo`lgan 
ikki zanjirchali replikativ forma sitezlanadi. U replikativ formada zarur oqsillarning informatsion 
RNK si sintezlanadi. Bu RNK lar o`z navbatida hujayra ribosomalardagi oqsilni sitezida 
qatnashadi. Hosil bo`lgan oqsillar (fermentlar) yordamida replikativ forma onaligida
dezoksiribonukleozitrifosfatlar-dan yangi bir zarrachali virus DNK si vujudga keladi.
Bir zanjirchali RNK replikatsiyasida esa, bir tomondan virus RNK si informatsion RNK 
vazifasini bajarib, ribosomada oqsil sintezida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, undan ham 
ikkinchi shu ona zanjirchaga mos zanjircha hosil bo`ladi, uni RNK ning replikativ formasi 
deyiladi. Bu replikativ formaning, hosil bo`lgan ikkinchi zanjirchasi onaligida yangi va unga mos 
virus RNK siga har tomonlama o`xshash, virus RNK lari sintezlanadi. 
Ribosomalarda 
sintezlangan 
ferment 
(RNK 
replikaza) 
vositasida, 
hujayradan 
ribonukleozidtrifosfatlardan (ATF, GTF, STF, va UTF) RNK hosil bo`ladi. 
Ikki zarrachali virus RNK sining sintezi ham ikki zarrachali virus DNK sining sintezi kabi amalga 
oshiriladi.
Nuklein kislota hosil bo`lishi jarayonini kuzatib, aniqlandiki, har bir sintezlanishda uch muhim 
faktor: 
nusxa ko`chiriladigan ona zanjircha matritsa: 
yangi zanjirlar tuzilishida qurilish materiali sifatida ishlatiluvchi dezoksiribonukleozitrifosfatlar-
substrat: 
dezoksiribonukleozitrifosfatlarni bir-biriga matritsaga moslab beruvchi fermentlar bo`lishi shart: 
Sintezlanish juda murakkab jarayon bo`lib, yuqorida aytib o`tilgan har bir faktorlarning 
yaratilishi bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi. Masalan, T-2 bakteriofagi ikki zanjirchali 
DNK sining sintezida ishtirok etuvchi substrat-dezoksi-5 oksi metiltsitidinmonofosfatni (d-
OMTsMF) virus bilan kasallanmagan hujayrada uchraydi. Ammo hujayra virus bilan kasallanishi 
bilanoq unda d-TsMF dan d-OMTsMF ni hosil qilishda qatnashuvchi ferment-oksmetilaza paydo 
bo`ladi, ya'ni bu ferment virus DNK sinteziga zarur d-OMTsTF ni d-TsTF dan tayyorlab beradi.
Haqiqatdan ham virus DNK sostavi tekshirilsa, unda hujayrada uchramaydigan yangi d-
OMTsMF ni uchratish mumkin. Xuddi shuningdek boshqa subtratlar ham virus DNK sintezida 
ishtirok etishdan avval, har xil o`zgarishlarga uchraydi. Shu xil subtratlarni hosil qilish uchun esa 
hujayrada virusga xos bo`lgan yangi fermentlar kerak bo`ladi.
 
Bu fermentlar virus DNK sidagi 
informatsiyaga asosan yaratiladi va ular virus DNK si sintezida ishtirok etadigan substratlar hosil 
qiluvchi fermentlar deb ataladi. 
Bulardan 
tashqari, 
DNK 
sintezida 
bevosita 
ishtirok 
etuvchi 
DNK-polimeraza, 
polinukleotidligaza hamda endonukleaza kabi fermentlar ham
 
mavjud. Ularning vazifasi 
substratlarni bir zanjirga ulash (DNK-polimeraza) etishmagan bog`larni ulash (endonukleaza) dan 
iborat bo`lib, ular virus DNK sintezi fermentlari deb ataladi. 
Virus DNK si sintezi uchun substrat hosil qilishda ishtirok etuvchi fermentlar, struktura 
oqsillari hujayra oqsillari kabi ribosomalarda sintezlanadi. Hujayradagi transport RNK lar ulardagi 

---

27 
aminokislotalarni virus informatsion RNK sidagi (RNK tutuvchi viruslarda i-RNK vazifasini bir 
zanjirli virus RNK sining o`zi bajaradi) shifrga asosan, bir zanjirga ulab, oqsil molekulasini 
shakllantiradi. 
Hujayraning turli qismlarida bir vaqtda hosil bo`lgan nuklein kislota va oqsillarning "o`z-
o`zidan" (somosborka) qo`shilishi natijasida virus zarrachalari etiladi. "O`z-o`zidan" qo`shilish 
virus oqsiliga xos xususiyatdir. Agar virusning toza preparatidan ajratib olingan oqsil muayyan bir 
sharolitda probirkada tutilsa, ma'lum vaqtdan so`ng bu oqsillar virusga o`xshash (ammo nuklein 
kislotasiz) tayoqchasimon forma hosil qiladi. Ammo ularning uzunligi har xil bo`ladi. Chunki bu 
zarrachalar uzunligini boshqarib turuvchi faktor-virus lukleotin kislotasining o`zidir. Virus orqali 
nuklein kislotasini toza holda ajratib olib, ularni qayta qo`shilsa, uzunligi virus uzunligiga teng, 
kasallantirish qobiliyatiga ega virus zarrachalarini hosil qilish mumkin. Demak, virus formasini 
hosil qilish xususiyati oqsilga kasallantirish va uzunligini boshqarish esa nuklein kislotaga xos 
xususiyatlardir. Hozirgi vaqtda bir virus oqsilini olib, uni boshqa virusning nuklein kislotasiga 
qo`shish orqali "gibrid" virus zarrachalari olinmoqda. Masalan, arpada chiporlanish kasalligi 
virusi RNK siga qo`shilsa, sharsimon "gibrid" virus hosil bo`ladi: "gibrid" virus bilan o`simlik 
kasallantirilsa, tayoqchasimon tamaki chiporlanish kasalligivirusi zarrachalari paydo bo`ladi. 
Chunki "gibrid" virusidagi RNK tamaki chiporlanish kasalligi virusidan ajratib olingan. Bu esa, 
o`z navbatida, irsiyatni belgilaydigan asosiy faktor nuklein kislota ekanligini tasdiqlaydi. Demak, 
yuqorida aytilgan usulda hosil bo`lgan virus zarrachalari hujayraning yorilishi natijasida yoki 
hujayrani jarohatlamasdan undan chiqishi mumkin. O`simlikda har bir hujayrada to`plangan virus 
(yoki nuklein kislota) ikkinchisiga plazmodesmalar orqali o`tishi mumkin. 
Shunday qilib, viruslar hujayrasiz organizmlar bo`lib, boshqa organizmlardan shakli, 
xususiyatlarining turli-tumanligi, bu virusning har xil organizmlarda turli kasallik alomatlarini 
namoyon qilishi va ular tarkibida faqatgina bir xil nuklein kislotasi uchrashi bilan farq qiladi. U 
o`zida modda va tirik organizm xususiyatlarini nomoyon etadigan va faqat tirik to`qimadagina 
ko`payadigan hayot formasidir.