Тупроқ физикаси

29-жадвал 
Дала нам сиғими тупроқ вазнига нисбатан, % 
 
Тупроқ тури 
ва ер ости 
сувининг 
чуқурлиги 
0-10 10-20 20-30 30-40 
40-50 
50-60 
60-70 
70-80 80-90 
90-100 
Ўтлоқи воҳа, 
ўртача қумоқ, 
100 см 
28,7 
26,7 
26,6 
27,3 
27,3 
27,3 
28,5 
31,8 
31,8 
31,8 
Ўтлоқи воҳа 
ўртача қумоқ, 
150 см 
28,9 
27,2 
28,9 
28,8 
29,0 
26,7 
26,6 
26,6 
27,1 
26,7 
Ўтлоқи-
ботқоқ оғир 
қумоқ, 
100 см 
34,2 
33,1 
32,3 
32,5 
31,2 
29,7 
28,8 
29,1 
29,8 
30,0 
Ўтлоқи-
ботқоқ оғир 
қумоқ, 
150 см 
33,2 
32,8 
32,3 
30,3 
27,2 
27,0 
28,3 
29,0 
29,0 
30,2 
29-жадвал маълумотларига кўра, барча ҳолларда ҳам тупроқ қатлами ер 
бетига яқинлашган сари намлик камаяди. Бирорта қатлам ҳам муттасил сернам 
ҳолда сақланмайди. Демак, бу ҳолда тупроқ нами капилляр йўллар орқали 
кўтариладиган қатламнинг қалинлиги 3 м дан ошади. Бу жойда текширилаѐтган 
кесма тупроқ профили пасайган сари тешикларнинг диаметри оша борганини 
уқтириб ўтиш керак (бу, тупроқ профили пасайган сари тупроқ механик 
таркиби енгиллашувининг натижасидир).
Дала нам сиғими катталигига гранулометрик таркибнинг таъсири 
масаласига ўтишдан олдин, тупроқнинг барча турлари, шу жумладан қумлар 
ҳам А.А.Роде тузган классификациялар бўйича 3 гуруҳга, яъни майда заррали 
тупроқлар гуруҳига киритилиши зарурлигини айтиб ўтиш лозим. 
Суғориладиган зонадаги тупроқларнинг барча типларида худди шу 
фракциялар (яъни, йирик чанг) кўпчиликни ташкил этади. А.А.Роде 
кўрсатишича, бу фракциялар йирик заррали тупроқларни майда заррали 
тупроқлардан ажратадиган чегара бўлиб хизмат қилади. Шу сабабли 
Ўзбекистоннинг суғориладиган тупроқларида дала нам сиғими ўзига хос 
алоҳида хоссаларга эга. Кўпинча, бу хоссалар грунтнинг қатламлилиги туфайли 
вужудга келади. 
Гидроморф тупроқларда эса, механик таркибдан қатъий назар, ер ости 
сувларининг сиқилиши (кўтарилиши) ҳисобига дала нам сиғими ҳамма вақт 
катта бўлади (30-жадвал). 

---

114