Тупроқ физикаси

Тупроқ ѐпишқоқлигининг юқори чегарасини аниқлаш (Аттерберг 
услуби).
Тупроқ ѐпишқоқлигининг қуйи чегарасини аниқлашда қолган 
хамирсимон массага ҳар бир тупроқ намунаси олинган чуқурликка монанд 
ҳолда тупроқ солиниб, яхшилаб аралаштирилади. Сўнгра тайѐрланган тупроқ 
массасидан бир бўлак олиб, кафтлар орасида қалинлиги 3-4 мм келадиган 
лойли шнур қилинади, сўнгра уни кафтда озгина сиқилган ҳолда текис ялтироқ 
оқ қоғоз устида юматилади. Юмалатиш лойли шнур катталиги 0,5-1,0 см 
бўлакчаларга етгунча давом эттирилади. Сўнгра бу бўлакчалардан 5-10 г олиб, 
уларнинг намлигини аниқлашга киришилади. Намни аниқлаш жараѐни 
юқоридаги бўлимларда баѐн этилган. 
Тупроқ ѐпишқоқлигининг қуйи ва юқори чегараларини топиш орқали биз 
маълум тупроқ учун хос бўлган ѐпишқоқлик сонини ҳисоблаш имкониятига эга 
бўламиз. Ёпишқоқлик сони қуйидаги формула асосида ҳисобланади. 
W=W
1
– W
2, 
бу ерда, 

---

74 
W – ѐпишқоқлик сони, тупроқ массасига нисбатан % ҳисобида. 
W
1
– ѐпишқоқликнинг юқори чегараси, % ҳисобида. 
W
2
– ѐпишқоқликнинг қуйи чегараси, % ҳисобида. 
§3.3. Суғориш даврида тупроқ физик-механик хоссаларининг ўзгариши 
 
Деҳқончилик фаолияти ва узоқ муддатли суғориш тупроқнинг 
морфологик тузилишини, кимѐвий таркиби, физик ва мелиоратив ҳолатларини 
ўзгартириб қолмасдан, балки унинг физик-механик (технологик) хоссаларининг 
ўзгаришига ҳам сабаб бўлади. 
М.У.Умаровнинг (1974) маълумотлари бўйича суғориш муддати Қарши 
чўли тақирли тупроқларининг физик-механик хоссаларига, айниқса, унинг 
қатқалоқланиш жараѐнининг ўзгаришига сабаб бўлади. 
Суғориш натижасида тақирли тупроқларнинг пластиклик сонлари қўриқ 
майдон тупроқларига қараганда бирмунча ортади. Масалан, кўрик ва партов 
ерларнинг тақирли тупроқларида пластикликнинг юқори чегараси 23-28 % 
оралиғида бўлса, суғориладиган майдонларда эса бу кўрсаткич 25-31 % ни 
ташкил қилади. Демак, суғориладиган тақирли тупроқларнинг ишлов 
диапозони бирмунча кенг ҳисобланади. 
Суғориш даври, айниқса, тақирли тупроқ ҳайдалма қатламининг 
увоқланиш (агрегатларга ажралиш) даражасига анча таъсир қилади (20- 
жадвал).