Тупроқ физикаси

14-жадвал 
Ўзбекистон суғориладиган тупроқларнинг физик хусусиятларини баҳолаш 
 
Кўрсаткич
Кўрсаткич 
миқдори 
Баҳоси
Ҳажм оғирлиги, 
г/см
3
1,0 – 1,1 
Йирик (ғовак)
– соз ва лой тупроқнинг етилган 
ҳолатидаги янги ҳайдалган қисми, шунингдек 
типик бўз тупроқ минтақасидаги гидроморф 
тупроқнинг устки қатлами ѐмғир ва қордан кейин 
чўкади ва зичлашади. 
1,1 – 1,2 
Енгил зичлашган
– баҳорда шудгор бўлган 
тупроқнинг устки қатламига хос. Кучли ѐмғирдан 
ѐки суғоришдан сўнг енгил чўкади. 
1,2 – 1,4 
Ўртача зичлашган 
– оптимал (энг яхши), 
маданий бўз тупроқ, гидроморф тупроқ, янги 
ўзлаштирилган бўз тупроқ ва тақир тупроқ, 
экишга ўз вақтида тайѐрланган ернинг ҳайдалма 
қатламига хос. 
1,4 – 1,5 
Кучли зичлашган
– енгил маданийлашган бўз 
тупроқ, тақир ва чўл минтақасидаги гидроморф 
тупроқнинг ҳайдалма ости қатлами учун хос. 
1,5 – 1,6 
Қаттиқ (зич)
– ғўзанинг ўсиши ва ривожланиши 
учун қулай бўлмаган, намлигида ишлов берилган 
ҳайдалма қатлам, кўпроқ эскидан суғориладиган 
ернинг ҳайдов ости қатлами, шунингдек чўл 
минтақасидаги механик таркибига кўра оғир 
бўлган тупроқнинг барча профилига хос. 

1,6 
Маданий экинлар учун умуман 
яроқсиз
бўлган 
тупроқнинг ўта қаттиқ қисми,
онда-сонда 
ҳайдалма қатлам остида ѐки зонасида тупроқ ости 

---

60 
лой қатламида учрайди. Тупроқнинг бундай 
қаттиқ қатлами пахта далаларида машина ва 
агрегатларнинг ғилдираклари изида ҳам учрайди, 
бундай тупроққа ишлов бериш анча қийин, катта 
куч талаб қилади, ҳайдалганда катта-катта тупроқ 
кесаклари ҳосил бўлади. 
Тупроқнинг 
солиштирма 
оғирлиги, г/см
3
2,6 
Паст (қуйи)
– типик бўз тупроқ минтақасидаги 
гидроморф тупроқнинг ҳайдаладиган серсиринди 
қатлами. 
2,60 – 2,65 
Ўртача
– суғориладиган типик бўз тупроқ 
зонасининг устки қисмига хос. 
2,65 – 2,70 
Юқори даражали
– чўл минтақаси тупроғининг 
устки қатлами ва бўз тупроқнинг остки қатламига 
хос. 

2,70 
Юқори
– тупроқнинг ҳайдов ости қатлами ва чўл 
минтақасининг ўзида темир бирикмалари ва оғир 
фракцияли минераллар сақловчи тупроқ ҳосил 
қилувчи жинсларига хос. 
Умумийда 
ғалвирак (илма-
тешик) тупроқ, 
тупроқ ҳажмига 
нисбатан % 
ҳисобида 

55 
Юқори (баланд)
– ҳажм оғирлиги 1,0-1,1 г/см
3
ни 
ташкил этадиган тупроқ устки қатламига хос. 
Аэрация даражаси 25% дан ортиқ. 
48 – 55 
Яхши
– ғўза ва бошқа чопиқ қилинадиган экинлар 
ўсиши ва ривожланиши учун қулай бўлган, ҳажм 
оғирлиги 1,2-1,4 г/см
3
ни ташкил қилган тупроқ 
ҳайдалма қатламига хос. Қумоқ тупроқларда 
умумий ғилвираклик (ғоваклилик) 45-46% ва 
аэрация даражаси 20-25%. 
45 – 48 
Қониқарли
– ҳажм оғирлиги 1,40-1,50 г/см
3
тупроқ қатламларига хос аэрация даражаси 20%. 

45 
Маданий ўсимликлар учун 
қониқарсиз
, асосан 
ҳажм оғирлиги 1,5 г/см
3
дан ортиқ бўлган зич 
ҳайдов ости қатламларига хос. Аэрация даражаси 
20% дан кам (бундай тупроқда фаол бўлмаган-
ингичка томирлар кўп). 
Ғовак (диаметри 
10 мм дан 2 мм 
гача) ҳажмига 
нисбатан % 
ҳисобида 
40 
Юқори
– типик бўз тупроқ минтақасидаги катта 
агрегатли ботқоқ, ўтлоқи-ботқоқ тупроқда кам 
учрайди. 
35 – 40 
Энг яхши
– гидроморф тупроқ, бедазорларнинг 
устки қисми агрегатларига хос. 
30 – 35 
Яхши
– янгидан суғориладиган ва маданийлашган 
тупроқ агрегатларига хос. 
25 – 30 
Қониқарли (ўртача)
– чўл минтақаси тупроқ 
агрегати ҳамда бўз тупроқнинг остки зичлашган – 
қатламига хос. 
25 
Қониқарсиз (ѐмон)
– жуда зич лой тупроқ. Тупроқ
агрегатлари қумлашган қатламларга хос.