Тупроқ физикаси

Тупроқ механик таркибини тинч турган сувда аниқлаш.
Бу услуб ҳам 
2 та гуруҳчага бўлинади: биринчи гуруҳга тайѐрланган суспензиядан маълум 
катта-кичикликдаги заррачаларни бутунлигича (ҳаммасини) ажратиб олинади, 
иккинчи гуруҳга тайѐрланган суспензиядан ўртача намуна олиш йўли билан ҳар 
хил катталикдаги механик заррачалар миқдорини топишдир. 
Тайѐрланган суспензиянинг маълум қисмини бошқа идишга ўтказиб 
ўртача намуна олинади. Суспензиянинг зичлигини аниқлаш бўйича кўпчилик 
муаллифлар хилма-хил кўрсаткичларга эга бўлсада, тинч турган сувда таҳлил 
ўтказадиган вақтда қуйидагиларга эътибор бериш лозим (6-расм): 

ҳар хил катталикдаги механик элементларнинг сувдаги эркин 
ҳаракатдаги йўли – n см да; 

шу механик элементларнинг сувда чўкиш тезлиги – v
1
мм/сек да; 

суспензияни бошқа идишга ўтказиш ѐки ундан ўртача намуна олиш 
вақти – t мин.да. Бу кўрсаткичлар ўзаро қуйидаги боғлиқликда бўлади: 
;
v
h
t

'
t
v
h


; 
t
h
v

Тинч турган сувда таҳлил ўтказиш учун олинган тупроқ махсус йўллар 
(қайнатиш орқали, маълум диспергаторлар ѐрдамида ва ҳ.қ) билан таҳлилга 
тайѐрланади ва аниқ ҳажмли идишларга ўтказилади. 
Ҳозирги вақтда тупроқ механик таркибини тинч турган сувда аниқлашга 
бағишланган кўп сонли қадимий (Сабанин, Филатов, Орлов ва бошқалар) ва 
замонавий услублар мавжуд. Қуйида биз Ўрта Осиѐ тупроқ-мелиоратив 
текширишларида энг кўп тарқалган пипетка ѐрдамида ўртача намуна олиш 
методикасига тўхталиб ўтамиз. 

---

34 
6-расм. Цилиндрда механик таҳлил учун тайѐрланган суспензияда 
заррачаларнинг тарқалиши 
Механик таркибни пипетка ѐрдамида аниқлаш. 
Механик таҳлил 
қилишнинг ҳозирги даврда жуда кўп услублари мавжуд. Улардан энг кўп 
тарқалган ва ихчамлаштирилгани пипетка услуби ҳисобланади. Бунинг учун 
тупроқнинг 
ҳар 
хил 
катта-кичикликдаги 
заррачаларидан 
суспензия 
тайѐрланади. Суспензиядан пипетка ѐрдамида ўртача намуналар олиб уларнинг 
таркиби аниқланади ва фоиз миқдорида ҳисобланади. 
Механик таркибни таҳлил натижасининг қониқарли бўлиши кўп вақтда 
тупроқ таркиби, унинг хусусияти, таҳлилга тайѐрлаш услуби билан боғлиқ 
бўлади. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиѐнинг карбонатлашган тупроқларининг 
механик таркибини аниқлашга мослаштирилган С.Н.Рижов услубидан 
фойдаланилади. 
Пипетканинг умумий кўриниши ва керакли асбоб-ускуналар 7-расмда акс 
эттирилган. Бу услуб ѐрдамида механик таҳлил қилиш 2 қисмдан иборат: 
тупроқни таҳлилга тайѐрлаш ва ҳар хил катталикдаги механик заррачаларнинг 
миқдорини аниқлашдир. 
Тупроқ намунасини таҳлилга тайѐрлашнинг асосий мақсади-агрегатларни 
бузиш ва тупроқнинг бир-бирига ѐпишиб ѐтган механик элементларини тўла-
тўкис қисмларга ажратишдан иборат. Бу жараѐнни тезлатиш учун ҳар хил 
кимѐвий эритмалар қўлланилади. Академик С.Н.Рижов (1935) биринчи бўлиб 
Ўрта Осиѐ тупроқлари учун пептизатор сифатида натрий тузларидан натрий 
оксалатни (Na
2
С
2
О
4
) таклиф этган эди. Бундан кўзда тутилган асосий мақсад, 
тупроқнинг сингдириш комплексидаги кальцийни сиқиб чиқариш ва унинг 
ўрнини натрий эгаллаши эди. 
Натрий билан тўйинган тупроқлар эса сувда жуда яхши бўтаналашган 
суспензия ҳосил қилади. 

---

35 
Натрий оксалат билан карбонатли тупроқ ўртасида кетадиган реакция 
қуйидагича боради: