104
Diqqatning ana shu xususiyatlari tufayli odam atrofidagi muhitga,
undagi turli-tuman o‘zgarishlarga tеz moslasha oladi. Diqqatning
bu asosiy xususiyatlari odamga tug‘ma ravishda, ya’ni irsiy yo‘l
bilan bеrilmaydi. Bu xususiyatlar odamning yoshlik chog‘idan
boshlab turli faoliyatlar – o‘yin, o‘qish va mеhnat faoliyatlari
jarayonida tarkib topib boradi. Ana
shuni nazarda tutib tarbi-
yachilar turli-tuman mashg‘ulot va o‘yin jarayonlarida bolalar
diqqatini har tomonlama hamda sistеmali ravishda rivojlantirib
borishlari kеrak.
Diqqatning buzilishi.
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri pari-
shonxotirlikdir. Parishonxotirlik bu diqqatning kеrak bo‘lganida
boshqa obyеktga tеz ko‘chmasligidir. Parishonxotirlik holati-
da odamning ongi muayyan yo‘nalishga ega bo‘lmaydi, balki bir
predmetdan boshqasiga ko‘chib turadi, ya’ni tarqoq bo‘ladi. Pari-
shonxotirlikni 2 xil ma’noda qo‘llash mumkin:
1. Diqqat umumiy barqarorlikning natijasidir.
Ixtiyoriy diq-
qatning
sustligi, noto‘g‘ri tarbiya (bolani erkalatib yuborish,
jazolanmasdan qolishi va h.k.) shakli bo‘lishi mumkin. Bu kichik
yoshdagi bolalarga xos bo‘lib nerv sistemasining zaiflashuvi yoki
qattiq toliqish, qoniqib uxlamaslik va shu kabilar natijasidir. Kat-
ta yoshdagi kishilarda ham parishonxotirlikning bu xili yuz be-
rishi mumkin. Qunt bilan ishlashga odatlanmagan odamda ham
bu xildagi parishonxotirlik paydo bo‘ladi.
2. Kishi diqqati biron narsa bilan band bo‘lib boshqa narsani sez-
magan paytda sodir bo‘ladigan parishonxotirlik.
Bu ko‘proq yozuv-
chilarda, olimlarda uchraydi. Masalan, yozuvchi o‘z fikriga astoy-
dil bеrilganligi sababli atrofidagi narsalarni, hatto yonidagi odam
unga murojaat qilayotganini ham sеzmaydi. Ta’lim jarayonini
pux ta uyushtirish bolalar diqqatini shakllantirish ning muhim
sharti dir. Diqqat ta’limning muvaffaqiyat li shartlaridan biri bo‘ l ga-
ni uchun ham uni shakllan tirish shu jarayonning o‘zida yuz bera di.
Bo la lar diq qati ning jalb etilishi tarbiyachi nutqining xususiyat lari ga,
uning
aniqligi, ifodaliligi, sur’ati, intonatsiyasi va boshqa larga
bog‘ liqdir. Ovozning me’yordagi baland-pastligi, mashg‘ulot da-
vomida mazmunga qarab o‘zgarib turishi diqqatning bir nar-
saga qaratilishiga yordam beradi. Baland
ovoz tinglovchi larni
zo‘riqtirgani kabi o‘ta ohista nutq ham bolalarni toliqtiradi.
106
Diqqatni jalb etishda ko‘rgazmali va texnik vositalarni qo‘llash
(rasmlar,
tabiiy va mum nusxalar, jadvallar, texnika vositalari,
slayd-shou va h.k.) katta ahamiyat kasb etadi. Bir xildagi ijodiy
bo‘lmagan ish diqqatning to‘planishini susaytiradi, barqarorligini
pasaytiradi. Mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish, zarur shart-sha-
roitlar mavjudligi barqaror diqqatni saqlaydi, sinchkovlik va ziy-
raklik odatlarini hosil qiladi. Jonli, jadal suratli mashg‘ulotlar
diqqatni yaxshiroq safarbar etadi. Haddan ziyod tez sur’at
chog‘ida, shoshish oqibatida «diqqatning noto‘g‘ri jalb etilishi»
sodir bo‘ladi, sekin sur’atlar bolani chalg‘itadi. Bolalar diqqatini
barqaror saqlashda tarbiyachining izchil va muntazam talabchan-
ligi muhim rol o‘ynaydi.
Diqqatni ma’lum obyektga yo‘naltirishda ko‘rishga nisbatan
eshitish qiyinchilik tug‘diradi. Bolalar
diqqatining yosh va in-
dividual xususiyatlarini hisobga olish ta’lim-tarbiya jarayonini
muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim shartidir. Masalan,
diqqatni yetarli darajada obyektga to‘play olmaslik aqliy faoli-
yatning yetarli emasligiga, o‘qish faoliyatida ko‘nikma, malaka-
larning shakllanmaganligiga bola irodasining kuchsizligi sabab
bo‘ladi. Tashqi belgilar – yuz ko‘rinishining o‘zgacha ifodasi,
nigohning
qaratilganligi, gavdaning biroz oldinga intilganligi,
peshona salgina tirishgan, lablar bir-biriga yopishganligiga qarab
bola diqqatining yo‘nalganlik va to‘planganligini aniqlash mum-
kin. Bolaning mashg‘ulotga nisbatan loqaydligini ham tash-
qi ko‘rinishiga qarab ahiqlash mumkin. Ba’zan bola tarbiyachi
nazarida chalg‘igan bo‘lib
tuyilsa ham, lekin savollarga erkin
javob berishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
