Qiziqarli kimyo

8.2. K IM Y O V IY T O PISH M O Q LA R JA V O B L A R I
5.1. 375 " С haroratgacha q izd in lg an m is sim i oksidlanib, qora rangli 
CuO ni hosil qiladi. 375 °C dan yuqori haroratda qizil tusli C u ,0
hosil b o iad i.
5.2.1871 -yilda D. I. M endeleyev kashf etilmagan elementni “ ekabor” deb 
nomlab, uning xossalarmi o ld indanaytganva 1879-yilda bu elem ent 
N ilson tarafidan k a sh f etilib, S kandinaviya yarim oroli sharafiga 
“ skandiy” deb atalgan.
5.3. N am joydatem irbuyum larzanglaydi,ya’ni korroayalanadi Q o‘ng'ir 
d o g \ tem irning havo kislorodi va suv ta ’sirida hosil qilgan F e ,0 ,*
n H ,0 yoki Fe(O H )3 birikm asidan iborat.
5.4. M etallar qizdirilganda oksidlanib, havo kislorodi bilan b o g ‘lanadi 
vam assasi ortadi.
175

---

5.5. Lom onosov o ‘ zining tajribalaridatarozini q o 'lla b “ m oddalarm as- 
sasining saqlanishi qonunm i” kashf qildi
5 6. Bu kim yoviy reaksiya quyidagicha tenglamaga ega bo‘ladi:
2M e + 0 ; = 2 M e 0
Ikki mol M eO 80g m assaga ega b o ‘lsa, bir m oll 40 g b o ‘ladi. De- 
mak, m etalining msbiy atom massasi: 40-16 = 24 gateng. B um agniy 
m etalig ato ‘gri keladi
5.7 Fosforning allotropik shakl o ‘zgarishlaridan bin qizil fosfordir. U 
yonganda oq tutun fasfor(V )-oksid P , 0 5 hosil b o ‘ladi. U suvda erib 
ortofosfat kislota H 3P 0 4 hosil qiladi.
5.8. Sariq rangli m oddakukuni, bu oltingugurt. U yonganda oltingugurt 
(IV )-oksid SO, gazini hosil qiladi.
5.9. Mis kuporosi eritmasi havo rang tusda bo' ladi, unga tem ir mix tashlan- 
s a tem ir moddasi misdan faol bo' lgam uchun, tem ir mis birikmasidan 
uni siqib chiqaradi vam ix n in g у uzasini qoplaydi. M is m etali pushti 
rangga ega.
5.10. M odda massasi 18 0 g ram m g ate n g b o ‘lib, u lO m olnitashkilqilsa, 
bu m odda bir m olining m assasi 180:10 = 18 g bo 'lad i. D em ak, bu 
m odda suvdir, chunki M r(F l,0) = 18.
5.11 Ohakli suvdan CO, gazi o'tkazilganda, suv xiralashib, oq cho'km a 
C a C 0 3 hosil bo'ladi. Bu tuz suvda erimaydi.
5 12. Oq tosh, ohaktosh yoki m arm arto sh b o 'lib , kislota ta ’sin d a erib, 
C O , gazini ajratadi. C O ,hav o dan 1,5 m arta o g 'irb o 'lib , u y o m shga 
yordam bermaydi va yonib turgan gugurt cho'pim o' chiradi.
5 13 Pnstli sim ob oksidi (HgO) ni qizdirib kislorod gazini hosil qilgan.
5.14. D astlab vodorod gazini “ y o n u v ch i h avo” deb nom lashgan. 
G .K avendish vodorod hosil qilib, unin g x o ssalanm o'rgangan. Toza 
vodorod yonib, к о 'p issiqlik ajratadi, havo bilan aralashsa portlaydi
5.15 U lar k islo tala rd u r. U la rn in g ta rk ib id a v o d o ro d (H +) y oki 
gidroksom y (H ,0 + ) loni bo'lganhgi uchun nordon m azag aeg av ab u
ion k o 'k lakm usni qizartiradi.
5.16. Ular ishqor eritm alaridur, asoslar sinfiga m ansub. O 'y u v ch an lik
xossasiga ega. Ular bilan o 'ta ehtiyot b o 'lib ishlash lozim!
5.17. Karbonat angidrid CO , gazi suvda eritilsa“gazli suv” hosil bo'ladi
176

---

Bu suv tarkibida kuchsiz karbonat kislota bo' ladi
5.18. Timq eritm a ohakili suv bo'lib, uning tarkibi Ca(OH ), bo'lganligi 
uchun, u nafas havosining CO, gazi bilan ta’sirlashib suvda erimaydigan 
CaCO, tuzi hosil qiladi. U oq tusli bo’lib, tm iq ohakli suvxiralashadi
5.19. Ichim lik sodasi suvda eritilganda, u gidrolizlanib, o'yuvchi natriy 
NaOH hosil qiladi. U esatom oqningyallig'langanjoylanni “ kuydinb” 
davolaydi.
5.20. M e’da osti bezi kuchli xlorod kislota HCI ni hosil qiladi, bu kislo­
ta m e ’dadagi d a‘gal ovqat m ahsulotlarini eritib, parchalab hazm 
bo'lishini tezlashtiradi.
5.21. M e ’da osti bezi k o 'p ro q xlorid kislota hosil qilsa, kishida zarda 
paydo bo'ladi. Ichimlik sodasi gidrolizlanib, natriy gidnksid hosil qil- 
gani uchun, bu m odda xlorid kislotani neytrallab, kislota m iqdorini 
kam aytiradi va zarda bosiladi.
5.22. Boksitning suyuqlanish haroratini pasaytirish uchun knoht (3N aF 
AIF ) m inerali qo ‘shiladi. Bunda, 9 0 0 0 С atrofidaboksitsuyuqlana- 
di. E lektrolizjarayonidahavogaftor birikmalari gazholida o'tadi va 
atrof-m uhit ekologiyasiga katta ziyon etkazadi.
5.23. K aliy dixrom at K ,C g ,0 7 q izg 'ish -sariq rangga ega b o 'lib , unga 
xlorid kislota q o 'sh ib qizdirilsa, sarg‘ish-yashil tusli xlor gazi hosil 
bo'ladi U o ‘tk irh id li bo 'lib, zaharlidir.
5.24. X lor gazi suvda erib xlorid (HCI) kislota va gipoxlorid (HCIO) 
kislota hosil qiladi. G ipoxlorid kislota k uch siz va beqaror kislota 
b o iib , u v a uning tuzlari parchalanganda atomlar kislorod hosil bo'ladi. 
Atomar kislorod esa ranglan yem irib rangsizlantirish xossasiga ega.
5.25. Vodorod xlorid (HCI) gazi suvda erib xlorid (HCI) kislotani hosil 
qiladi. U kuchli kislota. G azvakislotanm gtarkibi bir xil bo'lib, kimyo­
viy formulasi HCI dir.
5.26. M om aqaldiroq paytida chaqm oq b o 'lib , y uq on harorat ta ’sirida 
havo azoti va kislorod b o g'lan ib azot (II) - oksid (NO) ni hosil qila­
di. U esa o 'z -o 'z id a n oksidlanib q o 'n g 'ir tusli azot(lV )-oksid (NO,) 
ni hosil qiladi. Bu gaz esa y o m g ' ir to m chilarida erib nitrat kislota 
(HNO ,) m hosil qiladi. Hosil b o 'lg an kislota esa yo m g 'irto m ch ilari 
bilan tuproqqa smgib, biror selitragaaylanib tuproqni o'g'itlayd i
177

---

5.27. X lorgazida m etallar kislorod ishtirokisizalangalanibyonadi vate- 
gishli xlondni hosil qiladi Masalan, xlorgazida tem iryonib, tem ir(Ш)- 
xloridni hosil qiladi: 2Fe + 30^,= 2FeC Iv
5.28. Avagadro qonuni, bu qonunga m uvofiq bir xil sharoitda (bir xil 
harorat va bir xil bosimda) va baravar hajm da olingan turli gazlaming 
m olekulalari soni o 'z a ro te n g b o ia d i.
5 29. H lo rg azi suv bilan ta ’sirlashib x lo n d va gipoxlorid kislota hosil 
qiladi: CI2 + H ,0 = H C I0 +HC1. G ipoxlorid kislota esa parchalanib 
atomar kislorod chiqaradi Atomar kislorod esa ranglami yem inb rang- 
sizlantiradi va m ikroblam i nobud qilish xossasiga ega.
5.30. Bu hodisagasublim atsiyadeyiladi.
5.31 Organizm dayod elementi yetishmasa, odam buqoq kasaliga uchray- 
di. Shuning uchun osh tuziga bu elem entning biror tuzi kerakli m iq- 
dorda q o ‘shilib savdoga chiqariladi
5.32. D engizo4i lam inariyakulining tarkibida yodm oddasi ko‘p b o ‘ladi. 
Bu m odda k o ‘proq shu suv o ‘ti kulidan olinar edi.
5.33. A niqlam shicha, archa o ‘sim ligi havoga ozon ( 0 3) gazi chiqarar 
ekan. Ozon gazi esab eq aro r b o i ib m olekular va atom ar kislorodga 
parchalanadi. O zon aralashgan havo bilan nafas olinganda atom ar 
kislorod ta ’sirida kasallik tez tuzalar ekan.
5.34. Bu hodisaga allotropiya deyiladi. Hosil b o ‘ladigan m oddalar esa 
allotropik shakl o ‘zgarishlaryoki m odifikatsiyalar deyiladi.
5.35 B unga izotoplar deyiladi. M asalan, kislorodm ng m assa sonlari 
16,17,18 b o ‘ lgan izotoplan bor: 1600,1700,1800.
5.36. Natriy xlond, y a ’m osh tuzi. 
8 
8 
8
5.37. M agniy m etali xlorofil tarkibida bo‘lib, m uhim biologikaham iyat 
kasb etadi.
5.38. Kalsiy, magniy kabi biologik ahamiyati nuqtayi nazandan eng muhim 
elementdur. Odam suyagining asosiy qismi kalsiy fosfatdan iborat.
5.39. Bu tem ir elem entidir, uning eng m uhim funksiyalaridan bin eret- 
rotsitlar tarkibidagi oqsil -g lo b in bilan birikib gem oglobin hosil qil- 
lsh v a to ‘qim alargakislorodni yetkazib benshdan iborat.
5.40. Oltingugurtyondirilganda oltingugurt (TV)-oksidi hosil bo ‘ladi. SO,
178

---

bilan ishlov berxlgan quruq m evalar buzulm asdan uzoq saqlanadi
5.41. Tem ir (П) - sulfidga suyultirilgan H C l yoki H ,S 0 4 ta’sir ettirilsa 
vodorod sulfid gazi hosil b o ‘ladi. U ning hidi x u d d ip a la g ‘datu xu m
hidiga o ‘xshaydi. Bu gaz suvda entilganda kuchsiz sulfid kislota hosil 
b o‘ladi.
5.42 Konsentrlangan sulfat kislota organik m oddalardan-shakar, qog‘oz, 
y o g ‘och, tola va hokazolardan suv elem entlarm i tortib olib, ularm
ko ‘ m irga ay lantiradi.
5.43. K im iyoviy reaksiyatezligini o ‘zgartiradigan va o ‘zi reaksiyalarda 
sarflanmaydigan va oxirgi mahsulotlar tarkibiga kirmaydigan moddalar- 
ga katalizatorlar deyiladi.
5.44. B irv aq tn m g o ‘z id a b ir-b in g a te sk a ri ikki y o ‘nalishdaboradigan 
reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.
5.45. Reaksiyagakirishayotgan moddalar sistem asining to ‘gn vateskari 
reaksiyalanning tezligi o ‘zaro teng bo ‘ lgan holatiga kimiyoviy muvo- 
zanat deyiladi
5.46 Bunday m oddalar elektrolitlardir.
5.47. Elektrolitning lonlarga parchalanishi dissotsiyatsiya deyiladi.
5.48. B undagidrok so n iy ю ш hosil bo 'lad i: H + H ,0 = [H30 ] .
5.49. Bunday oksid vagidroksidlar amfoter oksid vaam fotergidroksidlar 
deyiladi. Chunki ularda, ham asosli va ham kislotali oksid va gidroksid 
xossalar mavjud.
5.50. Natny karbonat va gidroksidlar ishqony m uhit hosil qiladi va fenolfta- 
leinni pushti ranggakiritadi:
N a 2C 0 3 + H O H ^ N aH C O , + N aO H
5.51. T em ir(U T l-x loridsuv d aerig an d ak islo tali m uhithosil qiladi, shu 
sababdan lakm us qizaradi: F e C l3 + H O H = FeO H C I, + HCl.
5.52. A zotgazi h avom ngm assajihatidan 75 % ni tashkil etadi, u nofaol 
gaz b o ‘lib, uning lo tinch a nom i “ n itro g e n iu m ” , y a ’ni “ selitra 
tug‘dumvchi” m a’nosim anglatadi.
5.53. B u jarayongafotosintez deyiladi.
5.54. H avom suyuq h o latg a ay la n tin b azot g aziajratib olinadi. Tabiiy
179

---

gaztarkibidagi m etan (C H 4) ni parchalab toza vodorod gazi ohnadi. 
Tabiiy gaztark ib id ag i m etan (C H 4)n i parchalab toza vodorod gazi 
olinadi. Azot bilan vodorodni maxsus sharoitda bog‘lab am m iak gazi 
olinadi: N, + 3H , 
-
2 N H V A m m iakni oksidlab N O , iga 
aylantiradi. Um suvda entib nitrat kislota hosil qilinadi. Nitrat kislotaga 
esa am m iak gazim biriktirib, am m iakli selitra hosil qilinadi:
N H , + HN O, = N H . NO,
3
3
4
3
5.55. Hushdan ketgan odamga novshadil spirt hidlatiladi. Novshadil spirt 
beqaror m odda b o ‘lib o ‘zidan am m iak gazi ajratib turadi:
N H .O H = N H , + H ,0
4
3
2
Demak, ammiak gazi odamm hushiga keltiradi.
5.56 Suyuqliklarm ng biri konsentrlangan xlorid kislota, ikkinchisi esa 
novshadil spirtidir. Ikkala suyuqlik ham beqaror m oddalar bo ‘ lib, te- 
gishli gazlar ajratib turadi, y a ’ni xlorid kislota vodorod xlorid HCI 
gazim, novshadil spirt esa am m iak NH gazini ajratadi. Tayoqchalar 
bir-binga yaqinlashtinlsa, ular b in k ib oq tutun am m oniy xlorid tuzi 
N H 4CI kristallarim hosil qiladi: N H 3 + HCI = N H 4CI.
5.57. Yuqori bosim da suyuq holatga aylantinlgan am m iak gazi, past bo- 
sim d a b u g ‘latilsa23,5 kj/m ol issiqlik yutiladi. Suyuq am m iakni past 
bosim da b ug1 la n tin s h y o li bilan sun ’iy sovuq hosil qilinadi. A m m i­
akni sovitgichlarda ishlatish uning ana shu xossasiga asoslangan. Suv­
da erib amm oniy gidroksid, y a ’ni novshadil spirt hosil qiladi. Tibbiy- 
otda u hushga keltiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
5.58. Azot (I)- oksidi bilan nafas olinganda, u nerv sistemasiga ta’sir etib, 
xush kayfiyat beradi va uning ta’sindan foydalamb yengiljarrohlik ishlan 
bajanlaredi. Shuning uchun unga“kulduruvchi gaz” deb nom benshgan.
5.59. N itrat kislota kuchli oksidlovchi b o 1 lgani uch un m etallar bilan 
ta ’sirlashganda vodorod ajratib chiqarmaydi, balki azot oksidlarigacha, 
hatto azot gazi, am m iak va amm oniy tuzlarigacha qaytanladi.
5.60. K onsentrlangan nitrat kislota qizdirilganda (ayniqsa, yorug‘lik ta- 
sin d a) qism an parchalanadi: 4H N O , = 2 H ,0 + 4N O , + 0 ,A jr a -
layotgan kislorod cho‘g ‘langan cho‘pni yondirib yuboradi.
5.61. Konsentrlangan nitrat kislota oksidlarga ta ’sir ettinlganda, ular sanq
180

---

rengga bo‘yaladi. Bu reaksiya oqsil tarkibida aromatik aminokislota- 
laming qoldiqlari borligini isbotlaydi. Bunga ksantoprotein reaksiya- 
si deyiladi.
5.62. Sulfat kislota sanoatda ko‘p ishlatiladi Qadimda u, “kuporos m oyi” 
nomi bilan atalgan. Chunki undan mis, ruh va temir kabi kuporoslar olingan
5.63. Nitrat kislotanm gayrim tuzlari, masalan, selitralarsuvda enganda 
issiqiikni yutib eritma haroratini tushirib yuboradi va su n ’ iy sovuqlik 
vujudgakeltiradi.
5.64. Probirkaga natriy yoki kaliy nitrat tuzi olingan edi. U suyuqlanib 
parchalandi va kislarod gazi chiqara boshladi:
2 N aN O ,-------- -- 2 N aN O , + 0 :
C ho‘g ‘ lanmagan ko‘mir bo ‘lagi kislorod ta’sinda alangalamb yonadi 
va chiqayotgan gazpufakchalan ta’sinda ko‘mir bo‘ lakchasi har tarafga 
g o ‘yo o ‘yinga tushayotgandek bo ‘ lib ko ‘rinadi.
5.65. Fosfor elementi inson organizmimng harakatlamsh,oziqlanish, ko‘ payish, 
nafas olih vafikrlash faoliyatida faol ishtirok etadi. Shu-ning uchun, aka- 
dennk A.E.Fersman fosfomi “hayot va tafakkur elementi” deb atagan.
5.66.Qizil m odda, bu qizilfasfor bo‘lib, vodorod bilan birikm asi fosfin 
PH 3, kalsiy fo sfid g a s u v ta ’sir etishi natijasida hosil boMadi U ning 
tarkibida oz m iqdorda difosfin P 2H4 bo‘ lganda, u havoda o ‘z-oz‘idan 
alangalanadi. Balchiqda va eski g ‘orlardakechasi ko‘rinadigan “ chi- 
roqlar” fosfor gidridlannmg o‘z-o‘zicha alangalanishidan kelib chiqadi
5.67. Suyak tarkibida kalsiy fosfat Ca3 (Р О Д tuzi boMib, u suyak mus- 
tahkamligmi ta’minlaydi.
5.68. Butadbirgatuproqmelioratsiyasi deyiladi, ya’ni tuproqningmeliorativ 
holatini yaxshilash maqsadida unga ohak yoki ohaktoh kukuni sepiladi.
5.69. A m m iak gaziga nitrat kislota ta ’sir ettirilsa, azotga boy am m iakli 
selitra hosil b o ‘ladi: N H , + H N O , - NFFNCL
3
3
4
3
5.70. Kul tarkibidaoziq elem ent hisoblanuvchi kaliy mavjud, odatda kaliy 
kul tarkibida karbonat shaklida boMadi. Shuning uhun, o ‘sim lik kuli 
kaliyli o ‘git sifatida ishlatiladi.
5.71 Uglerodningallotropik shakl o ‘garishi bo lm ish olmosning qattiqligi 
Moos shkalasi bo‘yicha 10 ga teng. Uning kristall panjarasida har bir 
uglerod atom i to ‘rtta boshqa uglerod atomi bilan bir xil bog‘ lanishga 
ega b o ‘lgani uchun u o ‘ta qattiq bo ‘ ladi.
181

---

5.72. Uglerodning ikkinchi allotropik shakl o'zganshi grafitbolib, uningMoos 
shkalasi bo‘yicha qattiqligi I ga teng. U yumshoq va silliq bo‘ lgani uchun 
yuqon va past haroratlarda qotmaydigan surkov moyi sifatida ishlatilai 
Undan, elektroqimini o‘tkaza olish xusuiyati bo‘lgani tufayli inert elek- 
trodlar tayyorlanadi. Uning yumshoq bo‘lishigasabab, uglerod atomlari 
o‘ zaro bog‘ lanib, qavat-qavatj oy langan bo ‘ lishidir.
5.73. Tabiiy gazningasosiy qismi m etan gazidan iborat. U havosizjoyda 
qizdinlsa uglerod vavodorodgaparchalanadi Hosil bo ‘lgan uglerod 
qora b o ‘yoq tayyorlashda, kauchukka q o ‘shib rezina tayyorlashda 
va boshqa sohalarda q o ‘ llaniladi.
5.74. P istako‘m iryokifaollantinlganko‘m ir,oddiy m odda bo‘lgan ugle- 
roddan iborat bo‘ lib, u aralashmalardagi ranli qo‘ shimchalami, havodagi 
zaharli gazlami yutish (adsorblash)xossasiga ega. Shuning uchun, shakami 
oqartirish, spirtlami zararli qo ‘shimchalardan tozalash va havoni zaha- 
rli gazlardan tozlashda faol lantirilgan ko ‘ mirdan foydalaniladi.
5.75. K o ‘m ir chala yonganda uglerod (Il)-oksid CO hosil b o ‘ladi. U 
rangsizvahidsizgaz. Is gazi deyilishiga sabab, ungaaralashganayrim
qo ‘shim chalar hid beradi Uning bilan nafas olganda CO gem oglobin 
bilan oson birikadi va gem oglobinning kislorod tashishiga halal bera­
di. Shu tufayli u o‘ta zaharli gaz hisoblanadi.
5.76. K o rb o n a ta n g id n d g az i CO , bosim ostida sovutilsa, osonlik bilan 
suyuq holatga o ‘tadi. U b u g ‘latilganda shunchalik k o ‘p atrofdan is­
siqlik yutadiki, natijada bu suyuqlik sovib, qattiq m uz holatiga o ‘tadi. 
U atrofin sovitib suyuq holatga o ‘tm asdan gaz holatiga o ‘tadi. Shunng 
uhun um “quruq m uz” deb atashadi.
5 .77. K arbonat angid n d gazi C O , bosim ostida suvda eritilsa, gazli suv 
hosil b o ‘ ladi. U kuchsiz karbonat kislota eritmasidir.
5.78. Ohaktosh, y a ’ni kalsiy karbonat C a C 0 3so‘ndirilm agan ohak CaO
ishlab ch iq anshda (C a C 0 3 ------ —^ CaO + C 0 2)v a tu p ro q m n g
kislotaligmi y o ‘otishda qo‘llaniladi.
5.79. N atriy karbonat, y a ’ni soda N a ,C 0 3 - sovun va oddiy shisha ishlab 
chiqairshda va kir yuvishda ishlatiladi.
182

---

5.80. Ichimlik soda, ya’ni natny gidrokarbonat donxona va do‘ konlarda soti la­
di. M e’da osti bezi xlond kislotani ko‘ p ishlab chiqarganda uni neytrallash 
uchun ichimlik soda iste’mol qilinadi. Chunki u gidrolizlanib, natny gidroksidi 
hosil qiladi va kislotani neytrallabtuzvasuvgaaylantiradi:
NaHCO, + H O H - NaOH + H ,C O ,; NaOH + HCI = NaCI + H ,0
Undan tashqari, u gidrolizlanganda C O , gazi chiqarib xam irni
ko‘ pirtirgani uchun non mahsulotlari tayyorlashda ham ishlatiladi.
5.81. Kremm y, kislaroddan k e y in y e rd a e n g k o ‘p tarqalgan elementdir. 
U yer p o ‘stlogi m assasining 27,6 % m tashkil etadi
5 82 K rem niyning uglerod bilan binkm asi krem niy karbid SiC bo'lib, u 
karborund ham deyiladi. Karborund ichki tuzilishijihatidan olmos tuzi- 
ilishiga o ‘xshab ketadi. Shuning uchun, u olmos kabi qattiq moddadir.
5.83. K rem niydan yarim o ‘tkazgich sifatida foydalam ladi. Undan 
yorug1 lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan quyosh ba- 
tareyalan (kosm ik kemalardagi radioqurilm alam i ta'm inlash uhun) 
tayyorlanadi.
5.84. Q o g ‘o zy elim i tarkibi asosan natriy silik atN a,S iO , dan iborat U 
suvda engani vatashqi ko'nnishi shishaga o'xshagani uchun, unga eruv­
chan shisha deb ham nom benlgan.
5.85. Q iyinsuyuqlanadiganshisha olish uchun boshlang'icharalashm a- 
ning tarkibi o ‘zgartinladi. Soda N a,C O , o ‘rniga potash K ,C O , ni 
ishlatib ( bunda natriy oksid N a ,0 o ‘rnida K , 0 m avjud b o ‘ladi) 
qiy in suyuqlanadigan shisha olinadi. Undan esa kim yoviy idishlar va 
boshqa shisha buyum laryasaladi.
5.86. Shisha tarkibidagi CaO q o ‘rg ‘oshin (Il)-oksid PbO bilan alm ash- 
tirilsaqim m atli billurshishasi hosil bo‘ladi.
5.87 Simob metali oddiy sharoitdasuyuq h o latd ab o ‘lib, u n in g b u g ‘lan 
kuchli zahar hisoblanadi. Term om etr va boshqa o ‘ lchov asboblanda 
ishlatiladi.
5.88 Seziy m etali 28°C da, volfram m etali e s a 3410 "C dasuyuqlanadi. 
Shuning uchun volfram metali elektr lampochkasining tolasini tayyor­
lashda q o ‘ I lan l ladi
5.89. Litiy m eta lin in g z ich lig i eng past b o ‘lib, 0,53 g / sm 3 ga teng, u
183

---

suvdan 2 m art da yengil metali, osmiy m etali esa o ‘ta katta zichlikka 
ega, uning zichligi 22,61 g / s m 3 gateng.
5.90. M isn m g k o ‘pchilik qotishmalari mavjud. Masalan, aluminiy, m ar- 
ganesli bronza, berilliyga ega bronza, je z (Cu va ruh), neyzilber va 
boshqalar, Q adim danm a’lu m b o ‘ lgan bronza tarkibida misdan tashqan 
qalay metali bo ‘lgan
5.91. Magniy metalining kukuni katta yorug‘lik bilan shu’lataratib yonadi.
5.92. K aliy metali su v b ilan shiddatli reaksiyagakirishib, k o ‘p issiqlik 
chiqaradi va vodorod gazi ajratadi. Issiqlik shunchalik katta b o ‘lib, 
hatto ajralayotgan vodorodni yondirib y u b o rad i.
5.93. M iskuporosi eritmasi havo rang tusga ega bo‘ladi. M isga nisbatan 
temir faol metal bo‘ lgam uchun misni uning bmkmasidan siqib chiqara­
di. Q aytarilgan mis m ix yuzasim qoplaydi. U pushti rangga ega. Bu 
jara y o n d ao ‘rin olish reaksiyasi amal qiladi.
5 94. Sim ob tuzi eritm asigam is chaqalartashlansa, m is sim obga nisba­
tan faolroq metali bo‘lgam uchun, simobni uning tuzi dan siqib chiqaradi. 
M is chaqalar yuzasi sim ob m etali bilan qoplangani uchun, chaqalar 
g o ‘yo “ kum ush” tangalargaaylanadi
5.95. Tem ir m etali m isdan faol b o ‘lgam uchun elektronlar tem ir plas- 
tmkadan mis plastinka tomon harakatlanadi. Bunda tem ir atomlari elek­
tronlar y o ‘qotib oksidlanadi, mis tuzi yeritmasidan mis ionlari esa mis 
atomigachaqaytanladi Shunday qilib, tem ir plastinka yemirilib, tem ir 
ionlari e ritm ag ao ‘taboshlaydi. Mis plastinka esa y o ‘g ‘onlashib o‘sa 
boshlaydi.
5.96. Eritmadagi mis katiom suvga nisbatan oson qaytarilgani uchun, ka- 
to dd a m is hosil b o ‘ladi. A nodda esa oksidlanish sodir b o i ib , xlor 
gazi hosil b o ‘ladi.
5.97. Eritmadagi natriy ionlari suvga nisbatan qiyin qaytanlganligi uchun, 
katodda vodorod gazi hosil b o ‘ladi.
2 H ,0 + 2 e - = H, + 2 0 H - .
5.98. E lektrolizjarayonida katodda natriy metali, anodda esa yashil tusli 
xlor gazi hosil b o ‘ ladi.
5.99. T em ir m isdan faol b o ‘lgani uchun, undan m is m etali tom on elek-
184

---

tronlar oqa boshlaydi, natijadam ixyem irilib korroziyalana boshlavdi. 
Ikkinchi mixda ruhfaol metal bo'lgani uchun, uyem irilibm ix korroziy- 
alanishdan saqlanadi. Bu elektro kimiyoviy karroziya turi bo' lib, metall 
buyumni yem irihshdan saqlash uchun ulargafaolroq metall, masalan, 
mh parchalari o'm atib quyiladi. U laro'rtasida elektrokim -yoviy kor- 
roziya sodir bo‘ lib, ruh parchasi yeminladi, lekm asosiy buyum saqlanib 
qoladi Bu protektorlash deb ataladi.
5.100. Aluminiy metali faol metal bo‘lib, uhavoda judatezoksidlanib, uning 
sirti zich parda bilan qoplanadi, bu parda metal lgajuda mahkam yopish- 
ganbo‘lib, aluminiyni havoda suv ta‘sirida yemirihshdan saqlavdi.
5.101. “Ishqoriy-yerm etallari” atam asiningkelib chiqishi shundaki, bu 
metallamingoksidlari (alk imy ogarlam l ng ay tishicha “ у er I an” ) ishqoriy 
reaksiyaga ega.
5.102. Bu magnezial sementdir. M agniy xlondning 30 % li eritmasi mag- 
my oksidi bilan qorishtirish natijasida magnezial sement hosil bo‘ ladi. 
M agneaal sement yuqori-molekular modda, unmg formulasmi nMgO 
m M g C l, p H 20 shaklida yozish m um kin. U ning oddiy formulas! 
MgOHCI.
5.103. T abiatdako'p uchraydigan oq to sh n in g b irtu n ohaktosh bo'lib, u 
900-1000 0 С atrofida qizdirilsa, parchalanib C O , gazi ajratadi U 
havodan 44/29 = 1,5 marta og‘irg a z b o ‘lib, yonib turgan o'tm o'chinsh 
xossasiga ega.
5.104. Ohak toshmi so'ndirilmagan ohak vaxaminni so'ndinlgan deyiladi.
5.105. Ohakli suvdagi kalsiy gidroksidi bilan C O , ta ’sirlashib, suvda 
erim aydigan C aC O , tuzini hosil qiladi va ohakli suv lovqalanadi: 
Ca(O H ), + C O , = C aC O , + H ,0 O hakli suvdan CO , o ‘tkazish 
davom ettirilsa, CO , suvda enb karbonat kislota hosil qiladi:
" CO, + H ,0 = H ,C O ,
Hosil b o ‘ lgan kislota esa CaCo, ni eritib, suvda eriydigan tuzga aylan- 
tiradi; CaCO, + H ,C 0 3= Ca(H C O ,),. Natijada ohakli suv yana ti- 
ruqlashadi.
5.106. Ikkala ldishda ham tiniq ohakli suv bor edi. B irm chi idishdagi 
ohakli suvdan C O , o ‘tkazilsa, dastlab c h o ‘km a hosil b o ‘lib, eritm a
185

---

xiralashadi: C a(O H ), + СО , = C a C 0 3 + Н ,0 , keyin esa cho‘km a 
karbonat kislotada erib (CO, + H.,0 = H^COj), entm a yana tiniqlasha- 
di; (C aC O , + H ,C 0 3 = C a(H C O ,),, C hunki bunda suvda e n y d ig an
kalsiy gidrokorbonat hosil b o ‘ ladi lkkala ldishdagi tiniq eritm alar 
bir-biriga qo'shilsa, yangi entm a yana xiralashadi, chunki yana suvda 
enm aydigan C a C 0 3 ch o ‘kmasi hosil bo ‘ladi; Ca(OH), + C a(H C 0 3), 
= 2CaCO, + 211,0. Suvning m uvaqqat qattiqligini kim iyoviy usulda 
y o ‘qotishda bu reaksiyadan foydalamladi.
5.107. Ohak suti kalsiy gidroksiddan lborat, u bilan devor oqlanganda havon­
ing CO, gazi ohak bilan bog‘ lamb, qattiq m odda C a C 0 3 ga aylanadi:
‘ Ca (O H ),+ C 0 ,= |C a C 0 3+ H 20
Bu reaksiyada ajralgan suv uy havosini ancha vaqt nam ushlab turadi.
5 108. S iz h ark u n i ishlatadigan oq m odda bo ‘rdir. B o ‘ram orftuzilishli, 
u n in g ta r k ib id a q a d im g i m a ly u s k a la rn in g to sh g a a y la n g a n
chig‘anoqlarining qoldig‘i uchraydi.
5.109. K ristallogidratlardan biri, ganch nom i bilan insoniyatga qadim - 
dan m a ’lum. U ning tarkibi Ca S 0 4* 0 5 H , 0 dan lborat. U suv bilan 
qorishtirilsa, o ‘ziga suv m olekulasini bog‘lab gips toshiga aylanadi. 
Shuning uchun u m uhim qurilish matenali hisoblanadi.
5.110. Suvning qattiqligi ikki xil bo‘ ladi. Suv tarkibida kalsiy va m agniy 
gidrokarbonatlari k o ‘p boMsa, m uvaqqat qattiqlik, kalsiy va m agniy 
sulfatlan, xloridlan k o ‘p bo ‘lsa, doimiy qattiqlik deyiladi. Suv qayna- 
tilganda m uvaqqat qattiqlik y o ‘ qoladi:
C a (H C 0 3), = C a C 0 3 + H ,0 + C O „ M g ( H C 0 3), = |M g C 0 3 + 
BUO + C O , 
^
‘ 
'