A. N. Samadov, O. S. Jumanov

Sintetik  tolalar  oddiy  moddalarni  sintez  qilish  yo„li  bilan  (etilen, 
benzol,  fenol,  propilen)  olingan  polimer  materiallardan  ajratiladi.  Ular 
tabiiy va sun‟iy tolalarga nisbatan suvni kam shimishligi, namlikda fizik-
mexanik 
xususiyatlarining 
o„zgarmasligi 
va 
yuqori 
darajada 
mustahkamliligi  bilan  tavsiflanadi.  Tolalari  kimyoviy  barqaror,  bakteriya 
va  mikroorganizmlar  ta‟siriga  chidamli,  bo„yoqni  yaxshi  qabul  qilmaydi, 
tez  elektrlanadi  va  past  gigiyenik  xususiyatlarga  ega.  Shuning  uchun  ular 
tabiiy 
hamda 
sun‟iy 
tolalar 
bilan 
birgalikda 
ishlatiladi, 

---

236 
 
mikromolekulalarining tuzilishi bo„yicha karbo va geterozanjirli bo„ladi. 
Nitronli  tolalar  poliakrilnitrildan  olinadi.  Ular  tashqi  ko„rinishi 
bo„yicha  junga  o„xshash.  Kam  gigroskopik,  mustahkamligi  poliamidli 
tolalarga nisbatan (yuvilgan paytda) 5-10 barobar kam. Nitronli tolalardan 
har  xil  gazlamalar,  cho„milish  kostyumlari,  pardalar  va  boshqa  buyumlar 
olishda foydalaniladi. 
Xlorinli  tolalar  qo„shimcha  xlorlangan  polixlorvinlidan  olinadi, 
Mustahkamligi quruq va nam holda o„zgarmaydi, past gigroskopik hamda 
termik  barqaror  (70°C  gacha),  yorug„lik  hamda  atmosfera  ta‟siriga 
chidamsiz,  kimyo  sanoatida  (filtrlar  va  maxsus  kiyimlar  olishda) 
foydalaniladi. 
Polipropilenli tolalardan tayyorlangan buyumlar suvda cho„kmaydi, 
kislota,  ishqor  va  mikroorganizm  ta‟siriga  chidamli  bo„ladi. 
Gigroskopikligi  nolga  teng,  past  haroratda  sinuvchan  bo„lib  qoladi. 
Ulardan  suvda  cho„kmaydigan  dengiz  kanatlari,  bog„lash  uchun  har  xil 
iplar, baliq tutish to„rlari, elektrizolatsiyali gazlamalar va boshqa buyumlar 
tayyorlanadi. 
Polietilen  tolasi  yengil  va  chirimaydi,  yuqori  fizik-mexanik 
xususiyatlarga  ega.  Polietilen  tolasi,  asosan,  texnik  maqsadlar  va  kamroq 
qismi  xalq  iste‟mol  tovarlari  ishlab  chiqarish  (gilamlar,  plashbob 
gazlamalar va boshq.) uchun ishlatiladi. 
Vinol  polivinol  spirtidan  olinadi  va  ko„p  marta  yuvitishga,  kislota, 
ishqor,  organik  eritmalar,  mikroorganizm  va  yorug„lik  ta‟siriga  chidamli. 
Yuqori  gigroskopik  (5%)  xususiyatga  ega.  Vinol  tolasidan  brezentlar, 
arqon,  baliq  ushlash  to„rlari.  transport  tasmalari  ishlab  chiqarishda  va 
tibbiyotda qo„llaniladi. 
Poliamidli  tolalar  hozirgi  kunda  sintetik  tolalar  ichida  eng  ko„p 
ishlab  chiqariladi.  Ular  toshko„mir  smolalari,  neft  va  gazlarni  qayta 
haydash  yo„li  bilan  olingan  mahsulotlardan  ishlab  chiqariladi.  Poliamidli 
tolalarga kapron va anidlar kiradi. 
Kapron  tolasining  ikki  xili  mavjud:  fiksatsiya  qilingan  (kam 
qisqaradigan) va yuqori darajada qisqaradigan. 
Anid  tolasi  ham  kapron  kabi  poliamiddan  tayyorlanadi.  Anid 

---

237 
 
tolasidan kalta va uzun (kapron) tolalar olinadi. 
Monotolalar  qalin  yoki  ingichka  bo„lib,  qalin  tolalilar  baliq  ovlash 
iplari  (leska),  texnik  gazlamalar;  ingichka  tolalar,  yupqa  va  yengil 
gazlamalar  hamda  paypoqlar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Poliamidli  tolalar 
yuqori  darajada  ishqalanishga  chidamli,  uzilish  mustahkamligi  juda 
yuqori,  elastik  va  ko„plab  qaytariladigan  deformatsiyalarga  chidamli. 
Gigroskopligi uncha yuqori emas (3,5-4%), gigiyenik xususiyatlari past va 
yorug„lik nurlari ta‟siriga chidamsiz, elektr zaryadlari to„planadi. Tolalari 
ko„proq  parda  buyumlari  va  brezentlar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Tolaning 
kamchiliklari fizik va kimyoviy modifikatsiyalash yo„li bilan tuzatiladi. 
Lavsan  tolasi  tashqi  ko„rinishi  bo„yicha  junni  eslatadi.  Mus-
tahkamlikda  poliamidli  tolalardan  qolishmaydi.  Undan  tayyorlangan 
buyumlar  g„ijimlanmaydi  va  shaklini  yaxshi  saqlaydi.  Yuqori  harorat 
ta‟siriga  chidamli.  Shuning  uchun  lavsanli  buyumlar  130-  160°C  dan 
yuqori  haroratda  dazmollanadi,  ishqalanishga  bardoshli.  Kalta  lavsan 
tolalari  boshqa  tolalar  bilan  (50%  gacha)  aralashtirilgan  holda  ishlatiladi. 
Lavsan  tolasining  kamchiliklaridan  biri  pilling  (shariklanishi),  tez  kir 
bo„lishi, elektrlanishi va yaxshi bo„yalmasligidir. 
Metall  va  metallashgan  tolalar  alumin  folgasi,  mis  va  uning 
qotishmalari,  kumush,  oltin  va  boshqa  metallardan  olinadi.  Metalli 
tolalarga alunit, mishura va lyurekslar kiradi. 
Alunit  -  alumin  folgasidan  olingan metalli  ip  bo„lib,  ikki  tomonidan 
saqlovchi polimerli plyonkalar bilan qoplangan. 
Mishura  -  mis  va  uning  qotishmalaridan  olingan  ip,  oltin  va 
kumushning juda yupqa qatlami bilan qoplangan bo„lishi mumkin. 
Lyureks esa alunitga o„xshash bo„ladi. 
Metallashgan  tolalar  lavsan  plyonkalariga  metall  kukunchalarini 
purkash  yo„li  bilan  uzun  ip  ko„rinishda  olinadi.  Ularga  metanit  va 
plastilekslar  kiradi.  Melallashgan  iplarning  mustahkamligini  oshirish 
maqsadida  bir  yoki  ikki  kapron  iplar  bilan  o„raladi.  Ular  har  xil  rangli 
bo„lishi mumkin. 
Metalli iplar (tolalar) nisbatan og„irroq va kam elastik.