A. N. Samadov, O. S. Jumanov

Mayin  junlar  tivitning  bir  xil,  yarim  mayin  junlar  biroz  yo„g„onroq 
tivit va oraliq jun tolalaridan, yarim dag‗al junlar esa qo„y zotlariga qarab 
bir xil va aralash bo„lib, turli uzunlikdagi qiltiqli va oraliq jun tolalaridan 
hamda  dag‗al  junlar  har  xil  jun  tolalari  (qiltiq,  oraliq  va  olik  junlar)dan 
tuzilgan. 
Jun tolalarining cho„zilishi 25-50%, gigroskopikligi 17-15%, uzilish 
yuki  11  -19  sN/teksga  teng.  Uning  tolalari  quyidagi  xususiyatlari  bilan 
tavsiflanadi:  uzunligi  va  ingichkaligi,  mustahkamligi,  cho„ziluvchanligi, 
kigizlanishi,  gigroskopikligi,  issiqqa,  yorug„lik  va  atmosferaga 
chidamliligi, kimyoviy barqarorligi hamda mikroblar ta‟siriga chidamliligi. 
Jun  tolalari  boshqa  tolalarga  nisbatan  egik-bukikligi  va  kigizlanish 
xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi,  har  xil  gazlamalar  hamda  boshqa 
buyumlar olishda ishlatiladi. 
Tabiiy  ipak.  Ipak  qurtlarining  pillasidan  olinadi.  Pillani  chuvitib 
olinadigan iplarning bir nechasi birgalikda qo„shilib ipak xom ashyosining 
ipini tashkil etadi. Ularning uzunligi 600 dan 1500 m.gacha yetadi. 
Pilla  iplarining  tarkibi  fibroin  (70-80%)  va  seretsin  (20-30%) 
oqsillaridan  tuzilgan.  Undan  tashqari,  tarkibida  kam  miqdorda  mineral  va 
(1-1,7%),  yog„  mumli  moddalar  (0,5-3,2%)  hamda  pigmentlar  ham 
mavjud. 
Kimyoviy  tolalar.  Birlamchi  materiallari  bo„yicha  ikki  kichik  sinfga 
bo„linadi: sun‟iy va sintetik. 
Sun‘iy  tolalar  ikki:  organik  hamda  noorganik  guruhga  bo„linadi. 
Organik  (sun‟iy)  tolalar  selluloza  va  uning  hosilalari  asosida  (viskoza, 
mis-ammiakli,  atsetatli)  olinadigan  tolalardir.  Noorganik  tolalarga  shisha, 
melalli tolalar hamda metallashtirilgan iplar kiradi. 
Sintetik  tolalar-  smolalarning  tabiatiga  qarab,  poliamidli  (kapron, 
anidli), poliefirli (lavsan), poliakril-nitrilli (nitro), polivinilxloridli (xlorin, 
PVX),  polivinil  spirtli  (vinol)  va  poliolefinli  (polietilen,  polipropilen) 
tolalarga bo„linadi. 
Kimyoviy  tolalar  (iplar)  yuqori  molekulali  tabiiy  va  sintetik 

---

235 
 
moddalar hamda qisman shisha va metallardan olinadi. Ulardan kalava va 
(mono-, kompleksli, tarkibi o„zgartirilgan) iplar olinadi. 
Viskoza  tolasi  eng  ko„p  (60%  dan  ortiqroq)  tarqalgan  kimyoviy 
tolalardan  biri  hisoblanadi.  Uning  asosiy  xomashyosi  yog„och 
sellulozasidir.  Tola  fileradan  ingichka  tolachalar  sifatida  bosim  ostida 
olinadi.  Demak,  viskoza  tolasi  ko„plab  elementar  iplardan  tuziladi. 
Viskoza tolasi ko„p cho„ziluvchan va kam mustahkam, ko„plab yuvilishga 
chidamli.  Issiqlikka  chidamliligi  juda  yuqori,  ho„l  paytida  uzilishdagi 
mustahkamligi  50-60%  ga  kamayadi,  ko„p  g„ijimlanadi.  Tolasi  har  xil 
gazlamalar va trikotaj ishlab chiqarishda ishlatiladi, kalta tolalari shtapelli 
tolalar deyiladi. 
Polinozli tolalar viskoza tolasiga nisbatan bir xil, zich tuzilishiga ega 
bo„lib, mustahkam va namlanganda kam o„zgaradi. 
Hozirgi  kunda  quyidagi  modifikatsiyalangan  viskoza  tolalari  ishlab 
chiqarilmoqda:  siblonli,  bakterisidli,  kimyoviy  barqaror  va  yog„  ta‟siriga 
chidamli. 
Mis-ammiakli 
tolalar 
olishda 
tozaroq 
paxta 
sellulozasidan 
foydalaniladi  va  mis-ammiakli  eritmada  eritiladi,  tolalari  uzun  ip  hamda 
kalta tola sifatida ishlab chiqariladi. 
Atsetatli tolalar viskoza tolasidan so„ng eng ko„p ishlatiladi. Asetatli 
tolalar  past  gigroskopiklik,  yuvilishlarga  chidamsiz,  elektrlanish,  kam 
mustahkamlik  xususiyatlarga  ega.  Ular  bir  xil,  aralash  tarkibda  har  xil 
gazlamalar,  ustki  trikotajlar  va  boshqa  buyumlar  olishda  ishlatiladi. 
Tolalarining  boshqa  xillaridan  ikki  va  uch  atsetatli  tolalar  ham  ko„p 
miqdorda ishlab chiqarilmoqda.