Hadis 2-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy ta'limotlari

2.2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar 
Yuqorida qayd etilganidek, antik dunyo mamlakatlarida quldorlik klassik shaklda rivoj 
topdi, m.a. II-I ming yilliklar davrida shakllandi. qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy-
iqtisodiy hayotning hamma jabhalarida quldorlik bevosita ishlab chiqaruvchilarni ekspluatatsiya 
qilishning asosiy shakliga aylangan edi. Ishlab chiqarish asosan quldorlik munosabatlariga 
asoslanib olib borildi, qul asosiy ishlab chiqaruvchi kuch hisoblangan (Sharq bilan solishtiring). 
Dastlabki iqtisodiy g`oyalar Gomerning "Iliada" va "Odisseya" poemalarida aks ettirilgan bo`lib, 
iqtisodiyotning natural xo`jalik konsepsiyasi ilgari surilgan. Yunon shoiri Gesiod (m.a.VIII-VII 
asrlar) ning "Mehnat va qonunlar" asarida boylikning kuchi, hokimiyati aks ettirilgan. U 
dehqonchilikni ulug`laydi, bu sohada qisman qullar mehnati ham ishlatilgan. U davrda oddiy 
xalq orasida mehnat ancha qadrlangan. qulchilik ofatining bosib kelayotganligidan xavfsiragan 
shoir go`yoki ilgari hukm surgan "oltin asr", ijtimoiy jabr va og`ir jismoniy mehnatga ehtiyoj 
bo`lmagan davrni ham yoritgan. 
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda polis (shahar) sistemasi shakllanib bo`lgach, 
qulchilik keng tus oladi, urug`chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan siqib chiqariladi, 
savdo, sudxo`rlik tez rivojlanadi. Solon (m.a. 640/635-559 yy.) islohotlari pul xo`jaligining 

---

afzalligini ko`rsatib berdi (m.a. 594 y.). Islohot tufayli kulni qarzga berish taqiqlandi. Afinada 
Perikl (m.a. 444/443-429 yy.) tomonidan olib borilgan ishlar muhim ahamiyat kasb etdi. qurilish, 
hunarmandchilik, savdo o`sdi. Shu davrda fuqarolar va fuqaro bo`lmagan aholini bir-biriga 
qarama-qarshi qo`yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullarni hunarmandchilik va savdo 
sohalarida beayov ekspluatatsiya qilish, savdo va pul xo`jaligini rivojlantirish hisobiga amalga 
oshirildi. 
Qulchilik o`z tabiatiga ko`ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, oqibatda ma'lum 
davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy g`oyalar tobora reaksionlashib, 
davlatni, aristokratiyani himoya qilish, natural xo`jalikni yoqlash yo`lini tanlaydi, ya'ni sinfiy 
xarakterga ega bo`la boradi. Bu yo`nalish Ksenofont (taxminan m.a. 430-354 yy.), Platon 
(Aflotun, taxminan m.a. 427-347 yy.), Aristotel (Arastu, m.a. 384-322 yy.) larning iqtisodiy 
qarashlarida yaqqol namoyon bo`ldi. 
"Ekonomiya" so`zi ("oykonomiya": - "oykos" - uy, xo`jalik va "nomos" - qonun, qoida) 
tom ma'noda uy xo`jaligi to`g`risida qoida mazmuniga ega bo`lib, Ksenofontning maxsus 
asarining sarlavhasi bo`lgan. 
Ksenofont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi, qulchilikni tabiiy, 
obyektiv jarayon deb baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural xo`jalikni ulug`laydi. U 
ayniqsa qishloq xo`jaligi, dehqonchilikni farovonlik manbayi deb bilgan. Dehqonchilik tufayli 
odamlar o`zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ishlash sog`liq uchun ham 
foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi. 
U rahbarlar va ijrochilar mehnatini farqlaydi. Uningcha ijrochilar jismoniy mehnat 
bilan shug`ullanadilar. Rahbarlar mehnati bilan erkin odamlar, jismoniy mehnat bilan esa qullar 
band bo`lishlari kerak. Xo`jalik faoliyati davomida foydali buyumlar, ya'ni iste'mol qiymatlari 
yaratiladi. qadimgi yunon olimlari ichida birinchi bo`lib, mehnat taqsimotining ahamiyatini 
tushundi, ko`proq, ortiqcha foyda olish, "xo`jalikni boyitish" uchun qullar talabini imkon boricha 
kamroq qondirishni tavsiya etgan. Mehnat taqsimoti bilan bozor kattaligi, mahsulotning 
almashuv qiymati orasida uzviy bog`lanish borligiga e'tibor bergan. Pulning muomala 
vositasidan tashqari, kapital sifatida jamg`arish funksiyasini ham tan olgan (pulning boshqa 
funksiyalari inkor etiladi). 
Platon
(Aflotun) "Davlat" va "Qonunlar" asarlarida ideal davlat qanday bo`lishi 
kerakligini ochib bermoqchi bo`ldi. Uningcha, bu davrda 
xususiy mulk va erkin xo`jalik tashabbusiga o`rin yo`q. U 
aholini uch toifaga ajratgan: 
1. Faylasuflar - davlatni boshqaruvchilar; 
2. Harbiylar - davlatni boshqarish apparatining bir 
qismi bo`lib, ular biror mulk egasi bo`lish huquqiga ega emas, 
iste'mol qilish esa ijtimoiy xarakterga ega bo`lishi kerak. 
3. "Qora" toifa - dehqon, hunarmand va savdogarlardan 
bo`lib, ular mulk egasi bo`lishi kerak. 
Bu 
olimning 
mehnat 
taqsimoti, 
tovar, 
pul 
va 
savdogarlarning 
ajralib 
chiqishi 
o`rtasidagi 
aloqadorlik 
to`g`risidagi fikrini o`sha davr uchun buyuk kashfiyot deb 
baholash mumkin. Ammo, Aflotun qulchilikka asoslangan 
natural xo`jalikni himoya qildi, pul funksiyasini muomala doirasidagina deb bilishga harakat 
qildi, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb bildi; u sudxo`rlik operatsiyalarini 
inkor etdi va baholarni me'yorda saqlash yo`li bilan savdogarlarning foydasini chegaralashni 
talab qildi. Aflotun qullarni fuqarolar deb tan olmadi va ularni biror toifaga kiritmadi (demak, 
ular mulk egasi ham bo`lishi mumkin emas). qullar mayda ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar