O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

“Uchinchisi – istisno” qonuni.
Uchinchisi istisno qonuni Nozidlik qonunining 
mantiqiy davomi bо‘lib, fikrning tо‘liq mazmunini qamrab olib, bayon qilingan ikki 
zid fikrdan birichin, boshqasi xato, uchinchisiga о‘rin yо‘q ekanligini ifodalaydi. Bu 
qonun «A yo V, yoki V emas bо‘ladi» formulasi orqali beriladi. Mulohazalar 
mantig‘ida bu qonun quyidagi formula orqali yoziladi: a 


a (formula “ a yoki a 
emas” deb о‘qiladi. ) 
Bu qonun fikrlar о‘rtasidagi zid munosabatlarni ifodalaydi. Agarda zid 
munosabatlar fikrning tо‘liq mazmunini qamrab olmasa, ikki zid belgidan boshqa 
belgilarning ham mavjudligi ma’lum bо‘lsa, unda “Uchinchisi – istisno” qonuni amal 
qilmaydi.

---

253 
Masalan: 
Talaba imtihonda «a’lo» baho oldi. 
Talaba imtihonda «ikki» baho oldi. 
Bu mulohazalar munosabatida nozidlik qonuni amal qiladi. Chunki bu 
mulohazalarning har ikkisi ham xato bо‘lishi va talaba imtihonda «о‘rta» yoki 
«yaxshi» baho olishi mumkin. 
Agar, «Talaba imtihonda «a’lo» baho oldi» va «Talaba imtihonda «a’lo» baho 
olmadi» mulohazalarini tahlil qilsak, unda bu mulohazalardan biri chin, boshqasi 
xato, uchinchisiga о‘rin yо‘q ekanligi ma’lum bо‘ladi. Chunki «yaxshi», «о‘rta» va 
«ikki» baholar – «a’lo» baho emas. 
“Uchinchisi-istisno” qonuni quyidagi holatlarda qо‘llanadi: 
1. Alohida olingan yakka buyumga nisbatan bir xil vaqt va munosabat doirasida 
о‘zaro zid fikr bildirilganda. Masalan: 
Toshkent – О‘zbekistonning poytaxti. 
Toshkent – О‘zbekistonning poytaxti emas. 
Bu mulohazalar birgalikda chin ham, xato ham bо‘la olmaydi. Ulardan biri chin, 
ikkinchisi xato, uchinchi mulohazaga о‘rin yо‘q. “Uchinchisi-istisno” qonuni о‘zaro 
zid umumiy mulohazalar doirasida amal qilmaydi. Chunki umumiy mulohazalarda 
buyumlar sinfiga va shu sinfga mansub har bir buyumga nisbatan fikr bildiriladi. 
Masalan: 
Hamma faylasuflar notiqdir. 
Hech bir faylasuf notiq emas. 
Bu mulohazalardan birining xatoligidan ikkinchisining chinligi haqida xulosa 
chiqarib bо‘lmaydi. Bunday holatda «Ba’zi faylasuflar notiqdir» degan uchinchi bir 
mulohaza chin hisoblanadi. 
Uchinchisi istisno qonuni: 
1.Ikki zid yakka mulohazalarga nisbatan. 
2.Umumiy tasdiq va juz’iy inkor etuvchi mulohazalarga nisbatan. 
3.Umumiy inkor va juz’iy tasdiq mazmunidagi mulohazalarga nisbatan 
qо‘llanadi. 

---

254 
“Uchinchisi-istisno” qonunining amal qilishi uchun olingan zid munosabatlarni 
ifodalovchi mulohazalardan biri tasdiq, ikkinchisi inkor mazmunida bо‘lishi yoki 
tushunchalardan biri ijobiy va boshqasi salbiy bо‘lishi shart emas. Olingan ikki 
tushuncha yoki mulohaza bir-birini hajm jihatdan tо‘liq inkor etishi kifoY. Masalan, 
“erkak” va “ayol” tushunchalarining har ikkisi ijobiy bо‘lib, “inson” tushunchasining 
tо‘liq mazmunini qamrab oluvchi zid belgilarni ifodalaydi. 
“Uchinchisi-istisno” qonunida ham, nozidlik qonunidagi kabi vaqt, munosabat, 
obyekt aynanligiga rioya etish shart, aks holda bu qonun о‘z kuchini yо‘qotadi, 
fikrning izchilligiga zarar yetadi va mantiqsizlikka yо‘l qо‘yiladi. 
“Uchinchisi-istisno” qonuni, boshqa mantiqiy qonunlar singari, ziddiyatli 
mulohazalarning chin yoki xatoligini aniqlab berolmaydi. Buning uchun voqea va 
hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini bilish talab qilinadi. Inson о‘z bilimlariga 
asoslangan holda о‘zaro zid mulohazalardan qaysi biri chin yoki xato ekanligini 
aniqlaydi. Bu qonun о‘zaro zid mulohazalar bir vaqtda chin bо‘lmasligini tasdiqlaydi. 
“Uchinchisi-istisno” qonunini bilish, muhokama yuritishda tо‘g‘ri xulosa 
chiqarish uchun muhim bо‘lib, о‘zaro zid qarashlarni aralashtirib yuborishga yо‘l 
qо‘ymaydi.